سؤال: ورد في حديث شريف ما معناه أنه خاب وخسر مَن أدرك رمضان ولم يُغفر له، ومَن أدرك والديه عند الكبر ولم يدخل بهما الجنة، ومن ذُكِر اسم سيدنا رسول الله صلى الله عليه وسلم عنده فلم يصلّ عليه.. فما الحكمة من ذِكْر هؤلاء الثلاثة على وجه الخصوص؟

   الجواب: لقد ورد هذا الحديث المشار إليه في السؤال بروايات مختلفة، وجاء في بعض الروايات أن هذه الكلمات المذكورة في الحديث هي من كلام سيدنا جبريل عليه السلام، وأن سيدنا رسول الله صلى الله عليه وسلم كان يؤمِّن على كلامه، ووفقًا لهذه الروايات فإِنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ خَرَجَ يَوْمًا إِلَى الْمِنْبَرِ فَقَالَ حِينَ ارْتَقَى دَرَجَةً: “آمِينَ“، ثُمَّ ارْتَقَى الْأُخْرَى فَقَالَ: “آمِينَ“، ثُمَّ ارْتَقَى الثَّالِثَةَ فَقَالَ: “آمِينَ“.

ولما كان الصحابة رضوان الله عليهم يحرصون دومًا على فَهْمِ أقواله وأفعاله صلى الله عليه وسلم فقد فطِنوا للأمر، واستفسَروا مِن رسول الله صلى الله عليه وسلم، فقال لهم صلى الله عليه وسلم: “أتاني جبريلُ فقال: يا محمَّدُ مَن أدرَك رمضانَ فلم يُغفَرْ له فأبعَده اللهُ.

قُلْتُ: آمينَ.

قال: ومَن أدرَك والديه أو أحدَهما فدخَل النَّارَ فأبعَده اللهُ.

قُلْتُ: آمينَ.

فقال: ومَن ذُكِرْتَ عندَه فلم يُصَلِّ عليكَ فأبعَده اللهُ، قُلْ: آمينَ.

فقُلْتُ: آمينَ“[1].

وثمة رواية أخرى تَنسب هذه الكلمات إلى سيدنا رسول الله صلى الله عليه وسلم مباشرة، ففي الحديث أنه صلى الله عليه وسلم قال: “رَغِمَ أَنْفُ رَجُلٍ ذُكِرْتُ عِنْدَهُ فَلَمْ يُصَلِّ عَلَيَّ، وَرَغِمَ أَنْفُ رَجُلٍ دَخَلَ عَلَيْهِ رَمَضَانُ ثُمَّ انْسَلَخَ قَبْلَ أَنْ يُغْفَرَ لَهُ، وَرَغِمَ أَنْفُ رَجُلٍ أَدْرَكَ عِنْدَهُ أَبَوَاهُ الكِبَرَ فَلَمْ يُدْخِلَاهُ الجَنَّةَ“[2].

ولفظة “رغم أنف” تعني لصق أنفه بالتراب، وهو استعمال مجازي يُقصد به خاب وخسر وذلّ وعجز.

فإن لم يبال الإنسانُ بمثل هذه الأعمال الفاضلة، ولم يستغل الوسائل التي تُعلي من قيمته وقدره؛ فهذا يعني أنه قد ألصق أنفَه بالتراب؛ ومن يُضيِّع الفرص التي تواتيه في الدنيا يلتصق أنفه بالرغام في الآخرة.. والنبي صلى الله عليه وسلم حين يقول هذه الكلمات فإنما يحذر المؤمنين، ويوصيهم بأن يكونوا أكثر تعقُّلًا وحذرًا، كما أن عباراته صلى الله عليه وسلم في هذا الحديث تكشف عن رحمته بأمته، ومدى حرصه على بلوغها السعادة الأخروية.

وكما يقول المثل: “بِقَدْرِ الْكَدِّ تُكْتَسَبُ الْمَعَالِي”؛ وهذا يعني أن العبد يُجزَل له الثواب بقدر معاناته في عمله، وتجشمه الصعاب في سبيله، وتصببه العرق حين القيام به، وانخلاع قلبه وتصدع رأسه من كثرة الاشتغال به.. لكن هذا لا يعني أن تُجهد نفسك وتعرّضها لمزيد من المشاق في أعمال يسيرة في حد ذاتها، وإنما المقصود أن المرء يتحصل على مزيد من الثواب بفضل الأعمال التي تشقّ عليه ويصعب عليه القيام بها، فإن إحراز النجاحات المادية والمعنوية والوصول إلى الذرى يستلزم الجهدَ والحرمان وتحمّل الصعاب.

   مراعاة حقوق الوالدين

ليس من السهل على الإطلاق أن يفوز الإنسان برضا والديه، وأن يرعاهما حقّ الرعاية، فالوالدان يكمن في داخلهما شعورٌ فطري جبري بالشفقة والرحمة لأولادهما، وكأن الله عز وجل قد أرغمهما على الرحمة والشفقة لأولادهما، وما لم يَمُتْ ضمير الإنسان وأخلاقه كلّيةً فمن الطبيعي أن يكون رحيمًا بولده شفوقًا عليه، يشمله بحبه ورعايته منذ اليوم الذي يأتي فيه إلى الدنيا، ويتحمّل كل المشاق، ويتجشّم كل الصعوبات من أجل سلامته.

إلا أن الأبناء لا يحملون المشاعر نفسها تجاه آبائهم وأمهاتهم، ولهذا يؤكد القرآن الكريم دائمًا على طاعة الوالدين، ومراعاة حقوقهما، في حين أنه لا توجد آية واحدة في القرآن الكريم تأمر الوالدين بأن يكونا رحيمين بأولادهما؛ وذلك لأن الرحمة بالأولاد هي شعور كامنٌ في طبيعة الإنسان أصلًا، والقرآن يُحيل هذه التصرفات الفطرية إلى الفطرة، ويشدّد وينبّه على ما هو ليس من مقتضاها، فإذا كان عدد الآباء والأمهات الذين يهملون أولادهم أو يسيئون معاملتهم في عصرنا الحاضر قليلًا، فإن عدد الأبناء الذين يسيئون معاملة آبائهم وأمهاتهم ويتجاهلون رعايتهم كثيرٌ للغاية.

ولذلك أمر القرآن الكريم في كثير من آياته بالإحسان إلى الوالدين بعد الأمر بعبادة الله مباشرة، ومن ذلك قول الله تعالى في سورة النساء: ﴿وَاعْبُدُوا اللهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا﴾ (سورة النِّسَاءِ: 4/36).

وقوله سبحانه وتعالى في سورة الإسراء: ﴿وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا﴾ (سورة الإِسْرَاءِ: 17/23).

فكما نلاحظ في هاتين الآيتين الكريمتين جاء الأمر بالإحسان إلى الوالدين بعد الأمر بعبادة الله مباشرة، وعندما ينهى ربُّنا سبحانه وتعالى عن توجيه ولو كلمة تحمل قدرًا بسيطًا من الإساءة للوالدين مثل كلمة “أف”؛ فإنما يشير بذلك إلى شدة حرمة ما وراء ذلك؛ لأنه إذا كان النهي موجهًا إلى أدنى الفعل فبالتالي يكون ما وراء ذلك أشدّ حرمةً ونهيًا، وعلى ذلك فإذا كان لا ينبغي للإنسان أن يتلفّظ حتى بكلمة “أف” أمام والديه فإنه إذا ذهب بالأمر إلى أبعد من ذلك فرفع صوته عليهما أو اعتدى عليهما بالسبّ أو الضرب فلا شكّ أن عاقبتَه ستكون وخيمةً وجزاءَه سيكون شديدًا، فالآية الكريمة من ناحية تأمر بالإحسان إلى الوالدين، ومن ناحية أخرى تنهى عن معاملتهما أية معاملة سيئة.

وهناك العديد من الآيات والأحاديث التي تحض على مراعاة حقوق الوالدين، وعند النظر إليها جميعًا تبرز لنا مسألتان: الأولى هي صعوبة إيفاء الوالدين حقّهما، أما الثانية فهي مدى قيمة وقدر القيام بهذه الوظيفة الشاقة عند الله سبحانه وتعالى، فلو أن العبد راعى أمر الله في هذه المسألة، وخفض جناحيه لوالديه، وأظهر الاهتمام بهما؛ فلا بد أنه سيربح ربحًا كبيرًا على نفس القدر؛ يشير إلى ذلك مجيء الأمر بالإحسان إلى الوالدين بعد عبادة الله مباشرةً في القرآن الكريم.

وقولُ سيدِنا رسول الله صلى الله عليه وسلم كما جاء في الحديث الذي ذكرناه آنفًا: “رَغِمَ أَنْفُ رَجُلٍ أَدْرَكَ عِنْدَهُ أَبَوَاهُ الكِبَرَ فَلَمْ يُدْخِلَاهُ الجَنَّةَ“، أي: إن الفوز برضا الوالدين يُعَدّ وسيلةً مهمّةً لدخول الجنة، وتضييع هذه الفرصة يُبشر صاحبه بالذل والخسران في الآخرة.

   الصلاة والسلام على رسول الله صلى الله عليه وسلم

من الأمور الأخرى المذكورة في الحديث الشريف مسألة الصلاة والسلام على سيدنا رسول الله صلى الله عليه وسلم؛ حيث أشار عليه الصلاة والسلام إلى أهمية ذلك بقوله: “رَغِمَ أَنْفُ رَجُلٍ ذُكِرْتُ عِنْدَهُ، فَلَمْ يُصَلِّ عَلَيَّ“، فبالصلاة والسلام عليه يتّسع مقام الشفاعة حتى يشمل العديد من الناس، ووفقًا لما ورد في الأحاديث فإن شفاعته صلى الله عليه وسلم ستدرِك حتى أهلَ الكبائر[3].

فَبِدُعَائنا لسيدنا رسول الله صلى الله عليه وسلم نستجلب شفاعته، ونسأل ربَّنا سبحانه أن يُؤتِيَ نبيَّنا صلى الله عليه وسلم المقام المحمود عنده، وأن يُنعم عليه بالشفاعة الكبرى، وأن يوسّع من أفق شفاعته.. من المعلوم أن من دلَّ على خيرٍ فله مثلُ أَجْر فاعله، وبما أن مجال شفاعته صلى الله عليه وسلم يتّسع ويستفيد منه عددٌ أكبر من الناس بالصلاة والسلام عليه فإن الشخص الذي يصلي عليه يتيح الفرصة لنفسه ولغيره لنيل شفاعته، ويهيئ الجوّ الذي سيدخل فيه، وكأنه يستثمر لنفسه هنا ليدرك الشفاعة والمغفرة هنالك.. فإذا ما وقف بذنوبه أمام الحضرة الإلهية في الآخرة أخذ نبينا صلى الله عليه وسلم بيديه انطلاقًا من صلاحية الشفاعة التي أعطاها الله له، وأوصله إلى ساحل السلامة.

من جانب آخر يجب ألا ننسى أن الصلاة والسلام على سيدنا رسول الله صلى الله عليه وسلم جاء الأمر بها من الذات العلية، يقول ربنا سبحانه وتعالى: ﴿إِنَّ اللهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾ (سورة الأَحْزَابِ: 33/56)، وعلى ذلك يكون في الصلاة عليه صلى الله عليه وسلم اتباعٌ لأمر الله وإذعان له وتوجُّه إليه تعالى.

وأخيرًا يجب أن ننوه بأن الصلاة والسلام على سيدنا رسول الله صلى الله عليه وسلم هي دَينٌ في رقاب المؤمنين يقتضيه وفاؤهم لنبيهم صلى الله عليه وسلم؛ لأننا بفضلِه قَرَأْنا الكون قراءةً صحيحةً، وتعرّفنا على ربنا سبحانه وتعالى في ظلّه، وتعلّمْنا كيف نؤدي عبوديتنا لربنا سبحانه وتعالى بتوجيهاته. ولذلك لا يجب النظر إلى المسألة على أنها مجرد دندنة بذكرى جميلة، فإن الصلاة والسلام عليه صلى الله عليه وسلم لها من الأهمية ما جعل من الواجب علينا أن نأتي بها في عبادة مفروضة مثل الصلاة، وعند النظر إلى المسألة من جميع هذه الزوايا يتبين لنا بشكل أفضل مدى القصور الذي يقع فيه مَن يُهمِل الصلاة والسلام على سيدنا رسول الله صلى الله عليه وسلم، وقدر المكاسب التي يُحرم منها نتيجة تقصيره هذا.

   رمضان وسيلةٌ لمضاعفة الثواب أضعافًا كثيرة

أما الأمر الأخير الذي حذَّر منه الحديث فهو الذي لم يُحسِن استغلالَ شهر رمضان: “وَرَغِمَ أَنْفُ رَجُلٍ دَخَلَ عَلَيْهِ رَمَضَانُ ثُمَّ انْسَلَخَ قَبْلَ أَنْ يُغْفَرَ لَهُ“.

فكلُّ يومٍ، بل وربما كلُّ دقيقةٍ في رمضان تحملُ قيمةً كبيرةً للغاية، ومن يُحسن استغلال ساعات رمضان ودقائقه وثوانيه بحقٍّ يَنلْ رحمة الله ومغفرتَه، ولذلك يُقال: “رمضان سلطان الشهور”، أما نحن فنقول: “رمضان شريحة ذهبية من الزمن”.

فشهر رمضان هو لطفٌ كبيرٌ من الله سبحانه وتعالى على أمة سيدنا محمد صلى الله عليه وسلم، ويمكن أن نشبه ألطاف الله في هذا الشهر بالنوال أو العطية التي يوزعها السلاطين على الرعية عند اعتلائهم العرش، فكما أن السلاطين يوزعون عطاياهم على الجميع دون تمييزٍ؛ فإنّ تجلّيات رحمة الله تعالى وغفرانه في هذا الشهر تشمل الناس جميعًا.

أجل، لرمضان فضائل ومعنويات خاصة، ولكن فَهْم هذه الفضائل والمعنويات يتوقّف على معنويات الإنسان وتقواه، فتقوى الإنسان هي الوسيلة في استشعاره بعمقٍ لهذه المعنويات، وإضفاء أبعاد أخرى على رمضان، فلا ينبغي أن نستهين بعبادة أيّ شخص أو طاعته، فإذا كان الإنسان صادقًا مخلصًا لا يخالط عبادتَه الرياءُ أو السمعةُ؛ فإنه ينال الثواب أضعافًا مضاعفةً على صلواته وصيامه وسحوره وقيام ليلِه وقراءته للقرآن وإيتائه الزكاة والصدقة.. فضلًا عن ذلك فإن من يدرك رمضان بهذا الوعي والشعور بعيدًا عن الغفلة؛ فاستفادتُه من رمضان ستكون مختلفةً كثيرًا، فلماذا لا نستفيد استفادة كاملة من موسم الغنائم هذا طالما أن العطايا الإلهية فيه متاحة للجميع؟!

لكن المسلمين اليوم -مع الأسف- بؤساءُ في عهد بائس، فلقد نشؤوا محرومين من مصادر التغذية، فلا الأسرة ولا الشارع ولا المدرسة ولا دار العبادة تعطي القيم حقَّها، ولا تستطيع هذه المؤسسات أن تقوم بما يلزم لتربية الأطفال وتوعيتهم وتثقيفهم.. فالأُسرة يُطبِق عليها الجهل، والشارعُ عديمُ الرحمة والإنصاف، والمسجدُ صار مكانًا لممارسة الطقوس الشكلية، ومأوًى للبَلادَة والجمود، وأصاب القحطُ والعقمُ كلَّ روافد التغذية، فلم نستطع معايشة الإسلام كما ينبغي، ولا أن نستشعر الأمور كما يلزم، ولا أن ننفتح على الميتافيزيقا، ولا أن نرقى إلى مدارج حياة القلب والروح.. فأنى لنا أن نستشعر رمضان في مثل هذه المجاعة المعنوية؟!

   إذًا فماذا عسانا أن نفعل؟

علينا أن ننظم كلَّ شيء -حتى الألعاب والملاعب- وفقًا لعالمنا الخاصّ، وأن نستغلّ كلَّ وسائلنا الذاتية حتى يتلقّى أبناؤنا تربيةً صحيحةً.. علينا أن نبحث عن سبلٍ لاستغلال رمضان على الوجه الأكمل نسبيًّا، وذلك بأن نفرغ ما بحوزتنا من وسائل في أشكال وقوالب جديدة، وإن لزم الأمر نُبرم عقدًا بيننا وبين بعضنا نقول فيه: “تعالوا بنا نقرأ هذا القدر من القرآن في شهر رمضان، ونتذاكره فيما بيننا، ونختم القرآن في صلاة التراويح، ونلهج بالصلاة والسلام على سيدنا رسول الله صلى الله عليه وسلم بين ركعات التراويح، أو نقرأ الجوشن والأوراد القدسية، ونصلّي صلاة الحاجة، وندعو لأمة سيدنا محمد صلى الله عليه وسلم”.. فإن هذا الاستغلال لمثل هذه الوسائل المختلفة يُعيد تأهيل الناس ولو جزئيًّا، بعد أن حُرموا الاستفادة العظمى في الأسرة والشارع والمدرسة ودار العبادة، ويجعلهم يعايشون الدين بشكلٍ أكثر حيويةً، وعلى ذلك فإن مضاعفة الثواب أضعافًا كثيرةً في رمضان تتوقف نوعًا ما على جهدنا وسعينا.

وبما أن رمضان هو شهر القرآن فعلينا أن نرجع إلى القرآن مرةً أخرى في هذا الشهر، ونتوجّه إليه من جديد، لا سيما في هذا العصر الذي ابتعد الناسُ فيه عن القرآن أكثر من أي وقت مضى.. فمع الأسف! الكثير منا يقرأ القرآن ولا يفهمه، ولا يخترق جوهره، ولا يدري خلفيته، ولا يقف على مقاصده، علمًا بأنه بقدر توجهنا إلى القرآن يفتح لنا أبوابه، وينير قلوبَنا وأرواحَنا مثل الشمس، فلا يصح إهمالُ هذا الكتاب المبارك الذي يحمل في جوهره المراد السبحاني وحقيقة النبوة؛ لأنه بقدر اكتراثنا به ترتفع درجة الاستفادة منه، فإنْ تصالَحْنا مع القرآن من جديد، ورفَعْنا رايته؛ رفع الله قدرنا، ونجانا من الخزي والهوان.

   خلاصة القول علينا أن نبحث عن سبل الاستفادة من رمضان بأفضل الطرق وأكثرها فعاليةً وربحًا، فمن لم يعرف قيمة شهر الغنيمة هذا ولم يحظ بشيء من فضله وبركته، ولم ينخلع عن المعاصي؛ فقد خَسِرَ خسرانًا مبينًا، والأحرى أن مَنْ لم يُحْسِن استغلال مثل هذه الشريحة الزمنية التي تعدل كل ساعة فيها بل كلُّ دقيقة قيمةَ الذهب، ولم يهتم بهذه الغنيمة التي جعلها الله نُهبةً لمن يريد، ولم يأبه بالإحسانات الإلهية في هذا الشهر؛ فقد ألصق أنفه بالتراب وخاب وخسر.

بالله عليكم ماذا يُقال لمن أعرض عن المكان الذي يُوزَّع فيه الذهب والزبرجد، واتّجه إلى سوق النحّاسين ليجمع النحاس؟! لا ريب أن مثل هذا الشخص حتى وإن رآه أكثرُ الناسِ شفقةً وإنصافًا ووسعةً للضمير لن يسعه إلا أن يقول: “يا حسرة عليك!”.

***

[1] الطبراني: المعجم الكبير، 19/144؛ البيهقي: السنن الكبرى، 4/500.

[2] سنن الترمذي، الدعوات، 114؛ مسند الإمام أحمد، 12/421.

[3] سنن الترمذي، القيامة، 2؛ سنن أبي داود، السنة، 21.

    Soru: Peygamber Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), bir hadis-i şeriflerinde anne-baba hakkını gözetmeyen, ism-i şerifi anıldığında kendisine salavat getirmeyen kişilerin yanı sıra Ramazan’ı hakkıyla değerlendirmeyenlerin de hüsranda olduklarını söylüyor. Bu üç hususun özellikle zikredilmesinin hikmetleri neler olabilir?

   Cevap: Soruda bahsedilen hadis-i şerif farklı şekillerde rivayet edilmiştir. Bazı rivayetlerde bu sözleri Cebrail Aleyhisselam’ın söylediği ve Peygamber Efendimiz’in de tasdik ettiği nakledilir. Söz konusu rivayetlere göre bir seferinde Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) hutbe vermek üzere minbere çıkarken farklı basamaklarda üç defa “amin” der. Bu durum, Allah Resûlü’nün her hareket ve sözünü dikkatle takip edip anlamaya çalışan sahabenin gözünden kaçmaz ve hikmetini sorarlar. O da şöyle buyurur:

“O esnada Cebrail (aleyhisselâm) geldi ve ‘Anne-babasının ihtiyarlık vakitlerine yetişmiş ama anne-baba hakkını gözetmemiş, onlara iyi bakarak Allah’ın merhamet ve mağfiretini yakalama fırsatını değerlendirememiş kimseye yazıklar olsun, burnu yere sürtülsün!’ dedi, ben de ‘amin!’ dedim. Cebrail, ‘Ya Resûlallah! Bir yerde adın anıldığı hâlde Sana salât ü selâm getirmeyene de yazıklar olsun!’ dedi, ben de ‘amin’ dedim. Ve son basamakta Cebrail yine, ‘Ramazan’ı idrak etmiş olduğu hâlde Allah’ın mağfiretini kazanamamış, afv ü mağfireti bulamamış kimseye de yazıklar olsun!’ dedi, ben de ‘amin’ dedim.” (et-Taberânî, el-Mu’cemü’l-kebîr, 19/144; el-Beyhakî, Şuabü’l-îmân, 2/215)

Hadisin diğer bir rivayetinde ise bu sözler doğrudan Allah Resûlü’ne nispet edilir: رَغِمَ أَنْفُ رَجُلٍ ذُكِرْتُ عِنْدَهُ فَلَمْ يُصَلِّ عَلَيَّ، وَرَغِمَ أَنْفُ رَجُلٍ دَخَلَ عَلَيْهِ رَمَضَانُ ثُمَّ انْسَلَخَ قَبْلَ أَنْ يُغْفَرَ لَهُ، وَرَغِمَ أَنْفُ رَجُلٍ أَدْرَكَ عِنْدَهُ أَبَوَاهُ الكِبَرَ فَلَمْ يُدْخِلَاهُ الجَنَّةَ “Yanında ismim anıldığı hâlde bana salavat getirmeyen kimseye yazıklar olsun. Ramazan ayına girdiği hâlde mağfirete mazhar olmadan Ramazan’dan çıkan kimseye de yazıklar olsun. Yanında anne ve babası ihtiyarlamalarına rağmen onları razı etmediğinden dolayı Cennet’e giremeyen kimseye de yazıklar olsun, burnu sürtülsün.” (Tirmizî, daavât 114; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, 12/421)

Hadis-i şeriflerde geçen “rağime enfuhû” ifadesi, Arapça’da bir deyimdir. Bu tür deyimleri başka bir dile tercüme etmek ve o dildeki tam karşılığını bulmak hiç de kolay değildir. “Ra-ğı-me” fiiliyle aynı kökten gelen “rağâm” sözcüğü toz, toprak anlamına gelir. Rağıme enfuhû denildiğinde de, burnu toprağa sürtülsün gibi bir anlam taşır. Ne var ki bu mecazi bir kullanımdır. Buradaki asıl maksat, söz konusu kişinin zelil ve perişan olmasıdır.

Şayet bir insan böyle kıymetli amellere karşı alâkasız kalıyor, kendisini kıymetler üstü kıymete ulaştıracak vesileleri değerlendirmiyorsa, esasında kendi burnunu kendisi yere sürtüyor demektir. Önüne serilen fırsatları kaçıran böyle bir insanın ahirette burnu yere sürtülür. Nebiyy-i Ekrem Efendimiz yukarıdaki ifadeleriyle mü’minleri ikaz ediyor ve onlardan akıllarını başlarına almalarını istiyor. Efendimiz’in bu ifadeleri, ümmetine karşı şefkatinin, onların uhrevî saadeti elde etmeleri istikametinde gösterdiği hırsın bir tezahürüdür.

Arapçada, بِقَدَرِ الْكَدِّ تُكْتَسَبُ الْمَعَالِي diye bir söz vardır. Yani çekilen sıkıntı ve meşakkat ölçüsünde yüce makamlar elde edilir. Herhangi bir meselede ne kadar sıkıntıya maruz kalır, ne kadar zorlanır, ne kadar terler, ne kadar karın sancısı çeker, ne kadar şakaklarınızı zonklatırsanız o kadar çok sevap kazanırsınız. Bunun anlamı, haddizatında kolay olan işleri yaparken bile mutlaka kendinizi zorlayın, ekstra meşakkatlerin altına girin demek değildir. Bilakis sizi zorlayacak olan, üstesinden gelinmesi kolay olmayan işlerin size çok sevap kazandırabileceğini, maddî ve manevî muvaffakiyetlere kavuşmanın, zirvelere ulaşmanın farklı mahrumiyetlere katlanmayı gerektirdiğini anlatır.

   Anne-Baba Hakkına Riayet

Mesela insanın anne-babasının rızasını kazanması, kılı kırk yararcasına onların haklarına riayet etmesi hiç de kolay değildir. Anne-babada evlâtlarına karşı cebrî ve fıtrî bir şefkat ve merhamet hissi vardır. Allah, onları âdeta, çocuklarına karşı şefkat duymaya mecbur etmiştir. Bir insan bütünüyle dejenere olmamış ve vicdanı tefessüh etmemişse evlâdına karşı merhametli olur. Dünyaya getirdiği andan itibaren tir tir üzerine titrer. Onun sağlık ve selameti adına her tür zorluğa göğüs gerer, bütün meşakkatlere katlanır.

Ne var ki evlâtlar anne-babalarına karşı aynı duygulara sahip değildir. Bu yüzden Kur’ân-ı Kerim, ısrarla anne babaya itaat etme ve onların haklarını gözetme üzerinde durur. Hâlbuki Kur’ân’da evlâda karşı merhametli olmayı emreden herhangi bir âyet yoktur. Çünkü evlâda karşı merhamet, zaten insan tabiatında mündemiç olan bir duygudur. Kur’ân, insan fıtratının bir gereği olarak ortaya konulan bu tür davranışları fıtrata havale ederek, tabiatın tezahürü olarak ortaya çıkmayan meselelerde tahşidatta bulunur. Nitekim günümüzde de çocuklarını ihmal eden veya onlara karşı kötü muamelede bulunan anne babaların sayısı bir hayli az olmasına karşılık, anne-babasına kötü davranan veya onların bakım görümlerini ihmal eden çok sayıda evlat vardır.

Bu sebeple Kur’ân farklı âyet-i kerimelerde Allah’a kulluğu emrettikten hemen sonra anne-babaya iyi davranmayı emretmiştir. Mesela Nisa sûresinde şöyle buyrulur: وَاعْبُدُوا اللهَ وَلاَ تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا “Yalnız Allah’a ibadet edin, O’na hiçbir şeyi ortak koşmayın. Anne babaya da güzel muamele edin.” (Nisâ sûresi, 4/36)

İsrâ sûresinde de şöyle buyrulur: وَقَضَى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلاَهُمَا فَلاَ تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلاَ تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلاً كَرِيمًا “Rabbin şöyle buyurdu: Allah’tan başkasına ibadet etmeyin. Anneye ve babaya güzel muamele edin. Şayet onların ikisinden biri ya da her ikisi birden yaşlılık zamanlarında senin yanında bulunurlarsa sakın onlara hizmetten yüksünme, ‘öf” bile deme, onları azarlama, onlara tatlı ve gönül alıcı sözler söyle.” (İsra sûresi, 17/23)

Görüldüğü gibi her iki âyet-i kerimede de Cenab-ı Hak, kendisine kulluk yapılmasını emrettikten hemen sonra anne babaya ihsanda bulunmayı, yani iyilik yapmayı ve civanmert davranmayı emretmiştir. İkinci âyet-i kerimede anne-babaya karşı “öf” deme gibi küçücük bir kötülük dahi yasaklanmak suretiyle, onun ötesindeki her şeyin hayli hayli haram olacağına işaret edilmiştir. Zira bir fiilin en azı dahi yasaklanmışsa, en ötesi çok daha büyük bir günah olacaktır. Anne babasına karşı “öf” bile dememesi gereken bir insanın, onlara karşı sesini yükseltmesi, üzerlerine yürümesi, el kaldırması onu ciddi bir veballe karşı karşıya bırakacaktır. Âyet-i kerime, bir taraftan anne-babaya karşı iyilik yapmayı emrederken diğer yandan da onlara karşı küçük-büyük her türlü kötü muameleyi yasaklamıştır.

Anne-baba hakkına dair daha birçok âyet ve hadis vardır. Bütün bunlara bakıldığında iki şey göze çarpar: Birincisi, anne-babanın hakkını ödemenin zorluğu, ikincisi de bu zor vazifeyi yerine getirmenin Allah katında ne kadar önemli ve değerli olduğu. Eğer bir kişi Allah’ın bu konudaki emrine riayet ederek, anne babasının üzerine eğilir ve onlara ihtimam gösterirse, kazancı da bu nispette büyük olacaktır. Âyetin, Allah’a ubudiyetin hemen peşi sıra anne-babaya ihsanı emretmesi de bunu gösteriyor.

İşte Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) de, “Yanında ihtiyar anne-babası bulunmasına rağmen onları razı etmediğinden dolayı Cennet’e giremeyen kimseye yazıklar olsun.” buyurmak suretiyle bu hakikate işaret etmiştir. Yani bir taraftan anne-babanın rızasını kazanmayı Cennet’e girmenin önemli bir vesilesi olarak zikretmiş, diğer yandan da böyle bir fırsatı kaçıran bir insanın ahirette nasıl zelil ve perişan bir hâle düşeceğine dikkat çekmiştir.

   Allah Resûlü’ne Salât u Selâm

Hadiste zikredilen diğer bir mesele salât u selâmdır. Peygamber Efendimiz, “Yanında ismim anıldığı hâlde bana salâvat getirmeyen kimseye de yazıklar olsun.” buyurmak suretiyle bunun önemini ifade etmiştir. Her bir salât u selâmla birlikte Efendimiz’in şefaat makamı da genişlemekte ve daha çok kişiyi şümulüne almaktadır. Yine hadislerden öğrendiğimize göre O’nun şefaati büyük günah işleyenlere bile ulaşacaktır. (Tirmizî, kıyâmet 12; Ebû Dâvûd, sünnet 21)

İşte biz, Efendimiz’e yaptığımız dualarla bir taraftan O’nun şefaatini celbetmiş, diğer yandan da O’nun Makam-ı Mahmud’u ihraz buyurması, şefaat-i kübra sahibi olması ve şefaat ufkunun genişlemesi için talepte bulunmuş oluyoruz. Malum olduğu üzere bir şeye vesile olan da onu yapan gibi sevap kazanır. Salât u selâmlar vesilesiyle O’nun şefaat alanı genişlediği ve daha çok insan bundan istifade ettiği için, aslında salâvat getiren kişi bir yönüyle hem kendisi hem de başkaları için bir zemin oluşturmuş, kendisinin de içine gireceği bir atmosfer hazırlamış ve affedilme adına önemli bir yatırım yapmış oluyor. Bu sayede o, ahirette günahlarıyla huzura çıktığında, Allah’ın verdiği şefaat salahiyetiyle Peygamber Efendimiz onun elinden tutacak ve sahil-i selamete çıkaracaktır.

Öte yandan İnsanlığın İftihar Tablosu’na (sallallahu aleyhi ve sellem) salât u selâm getirmenin bizzat Allah’ın emri olduğu unutulmamalıdır: إِنَّ اللهَ وَمَلاَئِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا “Muhakkak ki Allah ve melekleri o şanı yüce Peygambere hep salât (rahmet ve sena) ederler. Ey iman edenler! Siz de ona salât edin ve tam bir içtenlikle selâm verin.” (Ahzâb sûresi, 33/56) Dolayısıyla Efendimiz’e salât u selâm getiren bir insan aynı zamanda Allah’ın emrine uymuş ve O’na teveccüh etmiş olur.

Son olarak şunu da belirtmek gerekir ki İnsanlığın İftihar Tablosu’na salât u selâm getirmek mü’minler açısından vefanın bir gereğidir, bir borçtur. Çünkü biz varlığı O’nun sayesinde doğru okuyabildik, Rabbimizi O’nun sayesinde doğru tanıyabildik ve O’na nasıl kulluk yapacağımızı da yine O’nun rehberliğinde öğrendik. Bu sebeple meseleye sadece bir yâd-ı cemil olarak Efendimiz’in adını zikretme şeklinde bakmamak gerekir. O’na salât u selâm getirme o kadar önemlidir ki biz namaz gibi farz bir ibadetin içinde bile bunu yapıyoruz. Meseleye bütün bu açılardan bakıldığında O’na salât u selâm getirmeyi ihmal eden bir kişinin neyi ihmal ettiği, ne gibi kazanımlardan mahrum kaldığı çok daha iyi anlaşılacaktır.

   Biri Bin Yapma Mevsimi Ramazan

Peygamber Efendimiz’in hadiste zikrettiği son grup, Ramazan ayını hakkıyla değerlendirmeyenlerdir: “Ramazan ayına girdiği hâlde günahlarını bağışlatmadan Ramazan’dan çıkan kimsenin de burnu sürtülsün.”

Ramazan ayının her bir günü, belki her bir dakikası çok büyük kıymet ifade eder. Onun saatlerini, dakikalarını, saniyelerini hakkıyla değerlendirebilen bir insan Allah’ın rahmet ve mağfiretine nail olur. Bu yönüyle Ramazan ayına “on bir ayın sultanı” denilmiştir. Biz de “zamanın altın dilimi” diyoruz.

Ramazan-ı Şerif, Cenab-ı Hakk’ın ümmet-i Muhammed’e büyük bir lütfudur. Allah’ın bu aydaki lütuflarını, tahta çıkan padişahların karşılıksız olarak dağıttıkları ulufeye benzetebiliriz. Nasıl ki padişahlar ulufe dağıtırken kadr u kıymete bakmaksızın herkese bir şeyler verirler; Cenab-ı Hakk’ın bu aydaki rahmet ve mağfiret tecellileri de herkesi kuşatır.

Evet, Ramazan ayının kendine mahsus bir derinliği vardır. Fakat onun bu derinliğinin anlaşılması biraz da insanın kendi derinliğine bağlıdır. İnsanın derinliği, Ramazan’ın da derince duyulmasına vesile olur. İnsanın derinliği ona da derinlik katar. Biz hiç kimsenin ibadet ü taatini hafife alamayız. Eğer bir insan ihlaslı ve samimi ise, riya ve süm’a için ibadet yapmıyorsa, kıldığı namazların, tuttuğu oruçların, kalktığı sahurların, eda ettiği teravihlerin, okuduğu hatimlerin, verdiği zekât ve sadakaların sevabını kat kat alır. Bunun yanında Ramazan’ı şuurlu bir şekilde idrak eden, gafletten uzak bir şekilde bilerek yaşayan bir insanın ondan istifadesi ise çok daha farklı olacaktır. O, meseleyi daha da ileri götürmüştür. Ulufe-i ilahiyenin herkese açık olduğu böyle bir ganimet mevsimini neden dolu dolu değerlendirmeyelim!

Maalesef günümüzün Müslümanları bu gibi konularda oldukça tali’sizler. Tali’siz bir dönemin tali’siz Müslümanlarıyız. Beslenme kaynaklarından mahrum yetişiyoruz. Aile, sokak, mektep, mabed, verilmesi gereken değerleri vermiyor. Bunlar, çocukların terbiye edilmesi, şuurlandırılması ve bilgilendirilmesi noktasında yapılması gerekli olan şeyleri yapacak kabiliyette değiller. Aile çok cahil. Sokak çok insafsız. Cami, formalitelerin icra edildiği ve ciddi bir donukluğun yaşandığı mekân hâline gelmiş. Beslenme kaynaklarının hepsinde kısırlaşma olduğu, memeler süt vermeyi kestiği için Müslümanlığı dolu dolu yaşayamıyor, duymamız gerekli olan şeyleri duyamıyoruz. Metafiziğe açılamıyor, kalb ve ruhun hayat derecelerine yükselemiyoruz. Böyle bir açlıkla Ramazan’ı duymamız da zor görünüyor.

   O hâlde ne yapmalıyız?

Oyuncaklardan oyun alanlarına kadar her şeyi kendi dünyamıza göre organize etmeli, kendimize ait argümanları kullanmalıyız ki çocuklar sağlam bir terbiye alabilsinler. Fakat bunun yanında şekil ve formatlarla oynayarak, gerekirse kendi aramızda bir mukavele imzalayarak nispeten Ramazan’ı daha derince değerlendirmenin yollarını arayabiliriz. “Gelin bu Ramazan’da şu kadar Kur’ân okuyalım, onu aramızda müzakere edelim, teravihi hatimle kılalım, teravih aralarında gürül gürül salât u selâmlar getirelim veya Cevşen ve Evrad-ı Kudsiye gibi duaları okuyalım, hacet namazı kılalım ve ümmet-i Muhammed’e dualar edelim…” diyebiliriz. Böylece farklı argümanları değerlendirmek suretiyle evde, sokakta, camide, mektepte yeterince beslenemeyen insanları kısmen de olsa rehabilite edebilir, onların dini daha canlı yaşamalarını sağlayabiliriz. Ramazan’da biri bin yapma biraz da bizim ceht ve gayretlerimize vabestedir.

Ramazan’a “Kur’ân Ayı” denmesi itibarıyla bu ayda bir kere daha Kur’ân’a yönelmeliyiz. Özellikle İslâm dünyasının hiç olmadığı kadar Kur’ân’dan koptuğu ve ona karşı yabancılaştığı bir dönemde yeniden ona teveccüh etmeliyiz. Maalesef çokları Kur’ân’ı okuyor ama anlamıyor. Onun özüne nüfuz edemiyor, arka planını göremiyor, maksatlarına vâkıf olamıyor. Biz ona ne kadar teveccüh edersek o da o nispette kapılarını bize açacak, bir güneş gibi kalb ve ruhlarımızı aydınlatacaktır. Allah’ın murad-ı sübhanisini ve nübüvvet hakikatinin özünü içinde taşıyan bu mübarek Kitab’a karşı alâkasız kalmamalıyız. Biz ona ne kadar önem verir, alaka duyarsak, istifademiz de o nispette fazla olacaktır. Biz yeniden Kur’ân’la buluşur ve onu bayraklaştırırsak, Allah da bizi bayraklaştıracak, sürüm sürüm olmadan kurtaracaktır.

Kısacası, ne yapıp edip Ramazan ayını çok verimli ve kazançlı bir şekilde değerlendirmenin yollarını aramalıyız. Bir kimse böyle bir ganimet ayının kıymetini bilemiyor, bu ayın fazilet ve bereketinden hissedar olamıyor ve günahlarından sıyrılamıyorsa kaybı büyük demektir. Daha doğrusu her saat ve dakikası altın kıymetinde olan böyle bir zaman dilimini değerlendiremeyen, Allah’ın adeta “yağmadır alan alsın” dediği ganimete karşı alâkasız kalan, bu aydaki ilahî ihsanlara karşı vurdumduymaz davranan bir insan, kendi kendisinin burnunu yere sürtüyor demektir.

Altınların, zebercetlerin dağıtıldığı bir yerde, bakırcılar çarşısına giderek bakır toplayan bir insana başka ne denir ki! Onu gören en şefkatli, en insaflı ve vicdanı en geniş biri dahi “yazıklar olsun sana” demekten kendini alamayacaktır.

***

Not: Bu yazı, 16 Ağustos 2009 tarihinde yapılan sohbetten hazırlanmıştır.

 

أحيانًا ما تعترينا خيالاتٌ وأوهامٌ ومخاوفُ تؤدّي بنا إلى تضخيم المصائب الحالية وتهويلها وجعلِها عصيّةً على الحل والعلاج، وبذلك نحمل همّ البلايا والمصائب التي لم تقع بَعْد، والحق أنه كلما تسرب الخوفُ والقلقُ والوهمُ إلينا كلما تضخّمت مشاكلنا وتزايدت، وأعتقد أن هذه هي إحدى أعظم المشاكل لدى الكثيرين منا.

وكما ذكر بديع الزمان سعيد النورسي في “رسالة إلى كل مريض ومبتلى”[1] إنه من الممكن التغلب على العديد من المشاكل الحالية إذا واجهناها بكل طاقتنا وقدرتنا وإرادتنا وعزمنا، غير أننا بِتْنا مع الأسف نستنزف همتنا، ونستهلك طاقتنا في الخوف والقلق مما سيقع غدًا وبعد غد، كما أصبحنا لا نستطيع أن نركز فيما يجب اليوم بسبب انشغالنا بالتفكير في الماضي والقلق من المستقبل، ومن ثم نهمل الأعمال التي يجب القيام بها في الوقت الحالي.

والحقيقة أن انشغالنا بالتفكير في الماضي والمستقبل ما هو إلا خيال محض، فثمة يوم قد مضى، ويوم لم يأت بعد، لكننا نخلط الحقيقة بالخيال، ونستهلك ثلثي صبرنا وطاقتنا في الجري وراء الخيال، ولذا نزيد عَبثًا ودون جدوى من ضجرنا ومعاناتنا.

وهكذا أوضح بديع الزمان كما أسلَفْنا كيف يتعامل المرء مع الأمراض التي يُبتلَى بها، محذّرًا المرضى من تحميل أنفسهم آلام الماضي والمستقبل، واستهلاكِ طاقة صبرهم بلا داعٍ، كما أشار إلى أن قوة الصبر والتحمل التي وهبها الله للإنسان كافيةٌ للتغلب على المشاكل والأمراض التي يعانيها.

والأمر نفسه ينطبق على المشاكل الاجتماعية أيضًا، حيث يجب على الإنسان أن يركّز همّته على الأحداث التي يواجهها كما يفعل مع مشاكله الشخصية، ولكن إذا كان استخلاص الدروس والعبر من الماضي يحمل قدرًا كبيرًا من الأهمية فلا ينبغي أن يكون إحياؤنا لهذه الأحداث باستمرار سببًا في ظهور مشاكل جديدة.. من الواجب طبعًا أن نجهّزَ الخطط للمستقبل، ولكن لا ينبغي أن نجعل المشاكل المحتمل وقوعها في المستقبل تستنزف كل طاقتنا وقوتنا، حتى لا تصل بنا إلى حالةٍ لا نتمكن بسببها من القيام بواجباتنا المنوطة بنا في الوقت الحالي.

فمثلًا أدّت الحملاتُ الصليبية قديمًا إلى قلبِ العالم الإسلامي رأسًا على عقب وتسبّبَتْ في أزمات عميقة خلال مدّةٍ تصِلُ إلى قرنين من الزمان، وحوصِرَت أبرز البلدان الإسلامية مثل مصر والعراق، وأصابها الدمار والخراب، وتجرعت الآلام والويلات، فإذا ظللنا نتحدث عن هذا في حِلِّنا وترحالنا، ونلوم أحفاد من فعلوا هذا بنا، فسنستهلك طاقتنا بلا داع، ونحرّك مشاعر الغضب التي بداخلنا، وندمر جسور الحوار التي بيننا.

علينا أن نعمل على عدم إحياء الحوادث السلبية التي وقعت في الماضي؛ بأن نهيل عليها التراب، ونضع أحجارًا ضخمةً فوقها، وأكرّر أن هذا لا يعني عدم استخلاص الدروس والعبر من الحوادث الماضية، فعلى العكس لا بد من ذلك؛ حتى لا نتجرع الآلام نفسها، ولا نُلدغ من الجحر نفسه مرة أخرى، ولكن يجب علينا عند فِعْل ذلك ألا نتسبب في خلق أعداء جدد أمامنا، أو نخل بسلامة الطريق الذي نسير فيه.

أجل، المهم هو القيام بالأعمال المنوطة بيومنا الحاضر؛ دون رثاء الماضي، أو تجرع آلام المصائب المحتمل التعرّض لها في المستقبل، والواقع أن المستقبل سيتشكّل وفقًا لهذا، علينا أن نفكر كيف يمكننا أن نتغلّب على المشاكل الحالية؟ وكيف نُسرع من خطانا؟ وكيف نتخلّص من الوصايات المتلاحقة التي تجثم على صدورنا؟ هذه هي الموضوعات التي يجب التركيز عليها اليوم.

فلو أردنا نحن المسلمين التخلصَ من هذا الوبال التاريخي ومن الخطايا الاجتماعية فنحن مجبرون على المضيّ قدمًا دون أن نشتت همَّتَنا أو نستنزف طاقتنا أو نخاطر بسلامة دربنا.. أما إذا كنتم تسيرون غاطين في استغراق وتفكير دائم، فتفكرون وأنتم تتحدثون، وتتحدثون وأنتم تفكرون؛ فسيخيل إليكم في كل زاوية من أمامكم غُولٌ دون إرادة منكم، وستُخِلّون بسلامة الطريق الذي تسيرون فيه، وتجعلون الظروفَ ثقيلةَ الوطأةِ عليكم؛ ولذا عليكم أن تتجنبوا الحديث على الدوام عن أيام المحن والشدائد التي تعرَّضْتم لها في الماضي.

فمثل هذا الأمر سيخل بتوازنكم العقلي والمنطقي كما أشرنا سابقًا، ويصيبكم بالضغط والتوتر دون داعٍ، ويؤثّر على أعمالكم المنوطة بكم الآن، وكلّما تذكرتم السلبيات التي عايشتموها ستتدهور معنوياتكم ويضعف حماسُكم، ويتعذر عليكم القيام بوظائفكم الحالية، ولذا لا بد أن نتجنب النبش في هذه السلبيات، وأن نتحاشى التحدث في مثل هذه الأمور التي لا تفيد الخدمة بشيء، بل إن ضررَها أكبر من نفعها.

وبدلًا من الاشتغال بمثل هذه الأمور يجب اتخاذ التدابير الضرورية ووضع الإستراتيجيات اللازمة حتى لا نعاني من مثل هذه السلبيات التي عشناها في الماضي، بل يجب أن نوصد الأبواب، ونغلق المصاريع، ولا نسمح بنفاذ فكرة الأغيار إلى داخلنا. أجل، علينا أن نقوم بما يجب القيام به حتى لا ينفذ أصحاب النوايا السيئة إلى دمائنا وأوردتنا؛ فيمتصّوا دماءنا ويمزّقوا أوردتنا.

علينا أن نتحلّى بهذا الخلق؛ عسى أن تتحرّك مشاعر الندم عند من ظلمونا، فيندموا على ما فعلوه بنا، ويأتونا معتذرين عما اقترفوه بحقنا، فإن التحدث بأسلوب دنيء، وإثارةَ بعض المشاعر لدى الآخرين، والإساءةَ إليهم، والتعاملَ بفظاظةٍ وغلظةٍ معهم؛ لا يُجدي نفعًا، لأن الفظاظة والغلظة لن تُقابل إلا بمثلها، ورأيي هو احترام الحقائق والوقوف في ثبات وشموخ بدلًا من اللجوء إلى الفظاظة والغلظة، ولا تنسوا أن هؤلاء لهم نصيب من احترامكم؛ لأن كل إنسان قابل لأن يكون مظهرًا لِأَحسنِ تقويم.

يقول ربنا تبارك وتعالى: ﴿قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللهَ وَلَا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَلَا يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللهِ﴾ (سورة آلِ عِمْرَانَ: 3/64)، وفي هذه الآية ينبّهُنا ربُّنا سبحانه وتعالى إلى التعامل برفقٍ ولينٍ حتى مع الخصوم؛ وهو أسلوب من شأنه أن ينفذ إلى أرواحهم، ويصبّ اللين والرقة في قلوبهم، فتهدأ نفوسهم وتلين قلوبهم هم أيضًا.

حاصلُ القول: علينا القيام بأعمالنا الحالية دون أن نشتت قوّةَ صبرنا أو نستنزفها بالتفكير في الأحداث السلبية التي مرت بنا في الماضي وما يُتوَقع حدوثُه في المستقبل، وعلينا أن نعمل على الانشغال بأعمالنا الحالية، بل وتلافي ما فاتنا في الماضي؛ عن طريق تركيز كل همّتنا وإرادتنا على وضعنا الحالي بدلًا من أن نُضعف حماسَنا وإرادتنا ونُحطِّم قوَّتَنا المعنوية بالتذمّرِ ممّا حصل في الماضي، واستهلاكِ الوقت والطاقات في تخمين وترقُّبِ المستقبل الغامض دون عمل.

***

[1] بديع الزمان سعيد النورسي: اللمعات، اللمعة الخامسة والعشرون، ص 285.

Bazen hayal, merak ve vehimlerimizle, var olan musibetleri ikileştiriyor, daha da büyütüyor ve altından kalkılmaz hâle getiriyoruz. Böylece henüz maruz kalmadığımız belâ ve musibetlerin de endişesini yükleniyoruz. İşin içine merak, endişe ve korkularımız girdikçe musibet daha bir derinleşiyor, katmerleşiyor. Zannediyorum pek çoklarımızın en büyük problemlerinden bir tanesi bu.

Oysa ki Bediüzzaman Hazretleri’nin Hastalar Risalesi’nde dediği gibi bütün enerji ve gücümüzü, irade ve azmimizi hâl-i hazırdaki problemlerle baş etmeye sarf etsek, nice hâdiselerin üstesinden gelebiliriz. Fakat himmetimizi dağıtıyoruz. Yarın ne olacak, öbür gün ne olacak diyerek enerjimizi endişelerle tüketiyoruz. Geçmişi düşünmekten, gelecekle uğraşmaktan bir türlü bugüne odaklanamıyor ve hâli hazırda yapılması gereken işleri ihmal ediyoruz.

Halbuki geçmiş ve gelecekle ilgili düşüncelerimiz mücerret bir hayalden ibarettir; biri geçmiş gitmiş, diğeri henüz gelmemiş. Biz hayalle hakikati birbirine karıştırıyor, sabır ve enerjimizin üçte ikisini hayal peşinde tüketiyor ve bu yüzden de boş yere ızdırap ve sıkıntımızı artırıyoruz.

Hz. Pîr-i Mugan, insanın, maruz kaldığı hastalıklarla baş edebilmesi için yukarıdaki izahları yapıyor. Hastalara geçmiş ve geleceğin elemini sırtına yüklenerek boş yere sabır gücünü tüketmemesi gerektiğini ders veriyor. Allah’ın insana verdiği sabır ve dayanma gücünün, içinde bulunduğu hastalık ve sıkıntıların üstesinden gelmeye yeteceğini ifade ediyor.

Aynı durum, içtimai problemler için de geçerlidir. İnsan, şahsıyla ilgili meselelerde olduğu gibi, içtimai problemlerde de himmetini yüz yüze olduğu olaylara yoğunlaştırmalıdır. Her ne kadar geçmişten ders ve ibret almak önemli olsa da, sürekli bunları hortlatarak yeni yeni problemlere sebebiyet verilmemelidir. Gelecek için mutlaka planlarımız olmalı ancak geleceğin muhtemel problemleri, bize, tüm gücümüzü kuvvetimizi kendisine sarf edip halihazıra bir şey bıraktırmayacak hale dönüşmemelidir.

Mesela geçmişte Haçlı saldırıları iki asra yakın bir süre İslâm dünyasının altını üstüne getirmiş ve çok derin krizlere sebep olmuş. Bağdat ve Mısır gibi İslâm dünyasının en önde gelen bölgeleri kuşatılmış, tahrip edilmiş ve bu yüzden de büyük acılar yaşanmış. Eğer biz oturur kalkar bunları konuşur ve bunları bize reva gören insanların torunlarını suçlarsak, hem boş yere enerjimizi tüketmiş ve içimizdeki öfke duygularını uyandırmış hem de onlarla aramızdaki diyalog köprülerini yıkmış oluruz.

Geçmişte meydana gelen olumsuz hâdiseleri dirilmemek üzere toprağa gömmesini ve üzerine de kocaman kocaman kayalar koymasını bilmek lazım. Tekrar edeyim, bu demek değil ki geçmişte yaşanan olaylardan ders çıkarmayalım. Bir daha aynı sıkıntıları yaşamama, bir daha aynı delikten sokulmama adına elbette bunlardan ibret almasını bileceğiz. Ne var ki bunu yaparken yeni düşmanlar icat etmemeye, yürüdüğümüz güzergâh emniyetini ihlâl etmemeye de dikkat edeceğiz.

Evet, önemli olan, geçmişe ağıt yakmak veya gelecekte maruz kalınması muhtemel olan acıların ızdırabını çekmek değil, bugün yapılması gereken işleri yapabilmektir. Esasen gelecek de buna göre şekillenecektir. Mevcut problemlerin üstesinden nasıl gelebilir, yürüyüşümüzü nasıl hızlandırabilir ve üst üste yaşanan vesayetlerden nasıl kurtulabiliriz? İşte asıl üzerinde durulması gerekli olan konu bu olmalıdır.

Şayet Müslümanlar olarak tarihî bir vebalden sıyrılmak ve içtimai günahlardan kurtulmak istiyorsak, himmetimizi dağıtmadan ve güzergâh emniyetini tehlikeye atmadan yol almak zorundayız. Şayet sürekli homurdanarak yürür, konuşurken düşünür, düşünürken konuşursanız, istemeyerek de olsa her köşe başında karşınıza çıkacak bir gulyabani hasıl etmiş olursunuz. Yürüdüğünüz yolun emniyetini kendi elinizle ihlâl etmiş ve şartları ağırlaştırmış olursunuz. Bu sebeple sürekli belâ ve musibetlere maruz kalınan günleri konuşmaktan kaçınmak gerekir.

Üstelik böyle bir şey, daha önce de işaret edildiği üzere sizin aklî ve mantıkî dengenizi bozacak, yok yere sizde stres ve gerilim oluşturacaktır. Bugüne ait yapmanız gereken işlerinizi etkileyecektir. Yaşadığınız her olumsuzluğu hatırladıkça moral ve motivasyonunuz bozulacak ve siz vazifelerinizi tam eda edemeyeceksiniz. Bu sebeple sürekli bu tür olumsuzlukları deşelemekten, hizmet adına bir yararı olmayan, hatta yararından da öte zararı olan bu tür meseleleri konuşmaktan uzak durulmalıdır.

Bunlarla meşgul olacağımıza geçmişte yaşadığımız olumsuzlukları bir daha yaşamama adına gerekli tedbirleri almalı, buna göre stratejiler oluşturmalıyız. Onlara karşı kapıları kilitlemek, sürgülemek, panjurları kapamalı, ağyar düşüncesinin içimize nüfuz etmesine meydan vermemeliyiz. Art niyetli insanların deme damara nüfuz etmemeleri, kanımızı emmemeleri, damarlarımızı koparmamaları adına yapılması gerekli olan şeyleri yapmalıyız.

Öyle bir temsil ortaya koymalısınız ki, size zulmedenlerde dahi nedamet hislerini tetiklesin; size yaptıklarına pişman olsun ve gelip sizden özür dilesinler. Yoksa külhan beyi gibi konuşmanın, insanların bazı hislerini tahrik etmenin, birilerini rencide etmenin, dikleşmenin kimseye bir faydası dokunmaz. Bilakis dikleşme, karşı dikleşmelere sebep olur. Bence dikleşeceğinize dik durunuz, hakikatlere karşı saygılı olunuz. Onların da sizin saygınızdan nasiplerinin olacağını unutmayınız. Çünkü her insan potansiyel olarak ahsen-i takvime mazhar yaratılmıştır.

Kur’ân-ı Kerim, قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللهَ وَلاَ نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَلاَ يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللهِ “De ki: Ey Ehl-i Kitap! Gelin, müşterek şu değerimizde bir araya gelelim: Allah’tan başkasına ibadet etmeyelim. O’na hiçbir şeyi şerik koşmayalım, Allah’ı bırakıp da kullarını rab edinmeyelim.” (Âl-i İmrân sûresi, 3/64) buyurmak suretiyle hasımları bile yumuşatan bir üslup ortaya koyuyor, onların ruhlarına nüfuz ediyor, kendi incelik ve zerafetini onların kalbine boşaltıyor. Böylece onlarda da bir yumuşamanın hâsıl olmasını sağlıyor.

Toparlayacak olursak, geçmiş ve gelecekteki olumsuz hadiseleri düşünmek suretiyle sabır gücünü dağıtmadan halihazırdaki işlerimizi yapmaya çalışmalıyız. “Geçmiş çok sisli dumanlıydı. Ortalık kurt ulumalarından, çakal seslerinden, köpek havlamalarından geçilmiyordu. Bunlardan çok bîzar kalmıştık. Gelecekte de bu böyle devam edecek.” mülahazalarıyla moral ve motivasyonunuzu bozacağınıza, kuvve-i maneviyenizi kıracağınıza, bütün himmet ve iradenizi mevcut hâle teksif etmek suretiyle günün işlerini halletmeye ve hatta geçmişte fevt edilenleri de telafi etmeye bakmalısınız. 

***

Not: Bu yazı, 28 Aralık 2009 arihinde yapılan sohbetten hazırlanmıştır.

لا أحد يستطيع أن يطّلع على خاتمة أحد، هل مات على الإيمان أم على الكفر؟ فقد ورد في الحديث الشريف: “…ويُولَدُ الرَّجُلُ مُؤمِنًا، ويَعيشُ مُؤمِنًا، ويَموتُ كافِرًا، وَيُولَدُ الرَّجُلُ كافِرًا، ويَعيشُ كافِرًا، ويَموتُ مُؤمِنًا…”[1]، فالله تعالى لا يضيع حتى أصغر الأعمال الصالحة، وإنّ رحمتَه سبقت غضبَه، فقد يشرح الله عز وجل في اللحظات الأخيرة صدورَ بعضِ الأشخاص إلى الإسلام مع أنهم قد ولدوا على النصرانية أو اليهودية أو البوذية أو أي دين آخر ويعيشون وفقًا لدينهم، وذلك بسبب بعض ما قدموا من أعمال صالحة، فيقدِّرُ لهم الموت والانتقال إلى الآخرة مسلمين.

بينما من ناحية أخرى قد يفقد بعض المؤمنين إيمانهم في اللحظات الأخيرة -حفظنا الله- لضعف إيمانهم أو ببعض ذنوبهم ومعاصيهم؛ لذلك لا يمكننا أن نعرف يقينًا خاتمةَ أيِّ شخص أو نوعَ المعاملة التي سينالها بعد الموت، وبما أننا لا نعلم ذلك فإننا نترك الحكم النهائي لله تعالى.

   “أهل الفترة”

عند التعامل مع مثل هذه المسائل، ينبغي ألّا ننسى معالجات العلماء أمثال الإمام الغزالي وبديع الزمان حول “أهل الفترة”، كما هو معروف، فإنهما يؤكدان على احتمال أن يكون هناك عهد فترة بعد مبعث مفخرة الإنسانية صلى الله عليه وسلم إلى البشرية جمعاء، وأن الأشخاص الذين لم يتلقوا الرسالة الإسلامية بهويتها الأصلية هم عند الله جل جلاله في عِداد أهل الفترة ويعامَلون معاملَتَهم.

ومما يستدعي الأسف أن الإسلام اليوم لا يُقدَّم بطريقةٍ تتناسب مع العقل والمنطق والوجدان والعواطف، فكما أنه لا يُمثَّل بشكلٍ جيّد فإنه لا يُداوَم أيضًا على تمثيله، فهناك عدد غفير من الناس يعيشون مدًّا وجزرًا بين الحانة والمسجد إذا جاز التعبير، ومَن اهتدى مِن الناس فقد اهتدى بنعمة من الله تعالى ولطفٍ خاص، وإلا فإن الذين يبحثون عن الحقيقة وعن الإسلام في الحالات الطبيعية قد يعودون أدراجهم من حيث أتوا عندما يروننا، ويزهدون بالإسلام عندما يشاهدون تجسيدَنا له، وهذا كله يفتح السبيل أمام تشويش الأذهان وتكديرها.

لذلك فإنه من الجائز أن يُنظر إلى بعض الناس اليوم على أنهم أهل الفترة، ومن ثم يكون هذا عاملًا آخر يمنعنا من إصدار حكم جازم بشأن عاقبة ومصير المتوفى، غير أنه من الضروري أن يُستبعد من هذا التقييم من يُعلنون كفرَهم ويرفعون رايته في كل فرصة داعمين ذلك بالأسس العلمية.

وبما أن القاعدة الدينية تقول: “نحن لنا الظاهر والله يتولّى السرائر”، وبما أننا لا يمكننا أن نشق على قلب أي شخص وننظر ما بداخله؛ فإننا نحكم على الظاهر، فإذا كان الإنسان قد عاش مسلمًا ولم يكن لديه ما يغيِّر فكرتنا عنه حتى اللحظة الأخيرة، فإننا نكفنه ونجهزه بعد وفاته وفقًا لأحكام الشريعة الإسلامية وندفنه في مقابر المسلمين.. من ناحية أخرى إذا أنكر شخصٌ ما اللهَ جل جلاله ورحل إلى الدار الآخرة على إنكاره، فستكون معاملتُنا له وفقًا لذلك، ومن ثم يكون طلبُ أبناء المتوفى أو أقاربه أو أصدقائه الرحمة والمغفرة لمن مات على الكفر أمرًا يجانبه الصواب.

   الدعاء بالمغفرة لغير المسلمين

إنّ طَلَبَ الإنسانِ العفوَ والمغفرة من الله تعالى لِمَنْ علِمَ أنهم ماتوا على الكفر لَيعني أنه يفرِضُ وصايتَه ورغباتِه ومشاعرَه على إرادة الله في هذا الأمر، وإذا جازت الشفاعة أو الاستغفار أو حسنُ الشهادة لمن مات وانتقل إلى الآخرة دون إيمان، لَفَعَلَ ذلك النبي صلى الله عليه وسلم مع عمِّه أبي طالب الذي كان ظهيرًا له طوال حياته، ولم يجد منه سوءًا قط.

وفي هذا الصدد فقد حظر القرآن الكريم بشكل جازم طلبَ العفو والمغفرة لمن مات على الشرك، يقول تعالى: ﴿مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُولِي قُرْبَى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ﴾ (سورة التَّوْبَةِ: 9/113).

كما أن المعلومات التي قدمها القرآن الكريم عن سيدنا إبراهيم عليه السلام في هذا الصدد مهمة أيضًا لفهم الموضوع جيدًا، فيذكر القرآن الكريم الدعاء الذي دعا به سيدنا إبراهيم لأبيه، فيقول تعالى: ﴿وَاغْفِرْ لِأَبِي إِنَّهُ كَانَ مِنَ الضَّالِّينَ﴾ (سورة الشُّعَرَاءِ: 26/86)، بينما آيةٌ أخرى تُبيِّن أن سيدنا إبراهيم عليه السلام قد وعد أباه في حياته أن يستغفر له، فيقول تعالى: ﴿قَالَ سَلَامٌ عَلَيْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي إِنَّهُ كَانَ بِي حَفِيًّا﴾ (سورة مَرْيَمَ: 19/47)[2].

وفي سورة التوبة أوضح القرآن الكريم أن استغفار سيدنا إبراهيم لأبيه الذي مات مشركًا، كان بسبب موعدةٍ وعدَها إياه، ومع ذلك فإنه عندما تبيَّن له كفرُ أبيه تخلى عن طلب المغفرة له، قال تعالى: ﴿وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ ِلِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ﴾ (سورة التَّوْبَةِ: 9/114).

   المعيار هو الرحمة الإلهية!

عند الحديث عن مثل هذه الأمور يجب أن يكون المرء ملتزمًا بمحكمات الدين من ناحية، ومن ناحية أخرى يحرص أشدّ الحرص على استخدام الأسلوب الصحيح حتى لا يتسبب في جرح مشاعر الناس أو الإساءة إليهم.. يجب أن نكون منتبهين عند التحدث إلى الأشخاص الذين لم يُكرَم والداهم أو أقرباؤهم بالإسلام، بل ومن الممكن أن نعبر أمامهم عن الحقيقة وعن رغباتنا ومرادنا دون جرح مشاعرهم بتعبيرات مقيَّدة وحذرة مثل: “إذا انتقلوا إلى الله تعالى عارفين به ومؤمنين به، فإننا نرجوه عز وجل ألا يضيع عملهم هذا برحمته التي وسعت كلَّ شيء”.

ومع ذلك يجب في مثل هذه الحالات الحرص على عدم إساءة الأدب مع الله بطلب ما لا يجوز طلبه منه تعالى كأن يُطْلَبَ مكانٌ في الجنة لأشخاص ما، فلو قلنا في مثل هذه الحالات التي لا نعرف فيها عاقبة الشخص: “اللهم ضع فلانًا في جنتك، وأسعده بفردوسك”، نكنْ بذلك قد استبدلنا مرادنا بمراد الله جل جلاله، والأفضل في هذه الحالة هو عدم تجاوز محكمات الدين، وأن نَكِلَ الأمر إلى الله عز وجل، وألا ننسى أن الله هو أمنّ عليهم وأرحم بهم منا، وكما يشير الأستاذ بديع الزمان: “فَأَيُّ رحمةٍ زائدةٍ عن الرحمة الإلهية هي في الحقيقة جفاء”.

 ***

[1]  سنن الترمذي، الفتن، 26؛ مسند الإمام أحمد، 17/228.

[2]  انظر أيضًا: سورة الممتحنة: 60/4.

Hiç kimsenin ölürken nasıl öldüğünü bilemeyiz. Hadis-i şerifte ifade buyrulduğu gibi, bazıları mü’min olarak doğar, mü’min olarak yaşar fakat kâfir olarak ölürler. Bazıları da kâfir olarak doğar, kâfir olarak yaşar fakat mü’min olarak ölürler. (Tirmizî, Fiten 26) En küçük iyilikleri bile zayi etmeyen ve rahmeti gazabına sebkat etmiş olan Allah Teâlâ; Hıristiyan, Yahudi, Budist veya daha başka bir dine mensup olarak doğan ve kendi dinine bağlı yaşayan bazı kimselerin de yapmış oldukları bir kısım iyiliklerden ötürü son demlerde gözlerini İslam’a açabilir ve onlara Müslüman olarak ölmeyi ve öylece ahirete yürümeyi nasip edebilir.
Öte yandan, hayatını mü’min olarak geçiren bazı kimseler de imanlarındaki zafiyet veya bir kısım hata ve günahları sebebiyle -Allah muhafaza- son demlerinde imanlarını kaybedebilirler. Dolayısıyla biz hiç kimsenin nasıl öldüğünü de öldükten sonra nasıl bir muameleyle yüz yüze geleceğini de kesin olarak bilemeyiz. Bilemediğimiz için de bir şahıs hakkındaki nihai hükmü Allah’a bırakırız.
   Fetret Dönemi İnsanları
Bu gibi konuları ele alırken, İmam Gazzâlî ve Bediüzzaman gibi âlimlerin fetret dönemiyle ilgili yorumlarını akıldan çıkarmamak gerekir. Malum olduğu üzere onlar, İnsanlığın İftihar Tablosu’nun (sallallâlu aleyhi ve sellem) insanlığa gönderilişinden sonra da fetret dönemi olabileceği ve kendilerine hüviyet-i asliyesiyle İslâm mesajı ulaşmamış insanların da Allah katında fetret dönemi insanlarının tâbi tutulduğu muameleye tâbi tutulabileceği ihtimali üzerinde dururlar.
Maalesef İslâm günümüzde akla, mantığa, vicdana ve duygulara hitap eder bir tarzda sunulmuyor. İyi bir temsil ortaya konulamadığı gibi, temsilde temadi de sağlanamıyor. Tabiri caizse meyhane ile cami arasında gelgitler yaşayan kalabalıklar söz konusu. Hidayete eren insanlar tamamen Cenab-ı Hakk’ın bir lütfu. Yoksa hakikati arayan, Müslümanlığı araştıran insanlar, bizi gördüklerinde yürüdükleri yoldan gerisin geriye dönebilirler. İşte bütün bunlar da zihin karışıklığına sebep oluyor.
Dolayısıyla günümüzün bazı insanlarına fetret zamanı insanı nazarıyla bakılsa yeridir. Bu da ölen kişilerin akıbeti hakkında kesin hüküm vermekten bizi men eden diğer bir faktördür. Fakat her fırsatta küfrünü ortaya koyan, onu ilmî kaidelere dayandıran ve onun bayraktarlığını yapan insanları bu değerlendirmenin dışında tutmak gerekir.
Bununla birlikte dinde zahire göre amel etmenin bir esas olduğu da unutulmamalıdır. Kimsenin kalbini yarıp bakamayacağımız için, zahire nazaran insanların Müslüman olup olmadıklarına hükmederiz. Ölen kişilere de buna göre muamele yaparız. Eğer bir insan Müslüman olarak yaşamışsa ve son anına kadar da onunla ilgili bu bilgimizi değiştirecek bir durumu olmamışsa, öldükten sonra onu İslamî hükümlere göre teçhiz ü tekfin eder ve Müslüman mezarlığına defnederiz. Buna karşılık eğer bir insan Allah’ı inkâr ederek öbür âleme yürümüşse, muamelemiz de buna göre olur. Evlâtlarının, yakınlarının veya dostlarının küfür üzere öldüğünü bildikleri bir kişi hakkında rahmet ve mağfiret dilemeleri de doğru olmaz.
   Gayrimüslimler Hakkında Af Talebi
Bir insanın, kâfir olarak öldüğünü bildiği bir kişi hakkında Allah’tan af ve mağfiret dilemesi, arzu ve hissiyatını Cenab-ı Hakk’ın bu konudaki muradının önüne geçirmesi demektir. Eğer imansız olarak ölen, ahirete imansız olarak intikal eden biri hakkında şefaat etme, Allah’tan af ve mağfiret dileme veya hüsn-ü şahadette bulunma caiz olsaydı, Peygamber Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) ömrü boyunca kendisine destek çıkmış ve hiçbir kötülüğü dokunmamış amcası Ebû Talib hakkında bunu yapardı.
Kur’ân-ı Kerim, şu âyetiyle müşrik olarak ölen kimseler hakkında af ve mağfiret dilemeyi kesin bir üslûpla yasaklamıştır: مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُولِي قُرْبَى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ “Kâfir olarak ölüp cehennemlik oldukları kendilerine belli olduktan sonra, yakını bile olsa, müşriklerin affedilmelerini istemek, ne Peygamberin, ne de mü’minlerin yapacağı şeydir.” (Tevbe sûresi, 9/113)
Konuyla ilgili Kur’ân-ı Kerim’in Hz. İbrahim (aleyhisselâm) hakkında vermiş olduğu bilgiler de meselenin iyi anlaşılması adına oldukça önemlidir. Kur’ân, Hz. İbrahim’in, babası hakkında yaptığı şu duaya yer verir: وَاغْفِرْ لأَبِي إِنَّهُ كَانَ مِنَ الضَّالِّينَ “Babamı da bağışla, o yolunu kaybetmiş, dalalete sapmıştı.” (Şuara sûresi, 26/86) Şu âyette ise Hz. İbrahim’in, daha sağlığında iken babası için istiğfarda bulunma sözü verdiği beyan buyrulur: قَالَ سَلاَمٌ عَلَيْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي إِنَّهُ كَانَ بِي حَفِيًّا “(İbrahim, babasına şöyle dedi:) Sana selâm olsun, senin için Rabbimden bağışlanma dileyeceğim. Çünkü O, bana karşı pek lütufkârdır.” (Meryem sûresi, 19/47; Ayrıca bkz. Mümtehine sûresi, 60/4)
Tevbe sûresinde yer alan şu âyet-i kerime Hz. İbrahim’in müşrik olarak ölen babası hakkında yaptığı istiğfarın önceden verilmiş bir söze dayandığını, bununla birlikte babasının durumu kendisine zahir olduktan sonra istiğfardan vazgeçtiğini anlatır: وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ ِلأَبِيهِ إِلاَّ عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ “İbrahim’in, babası için af dilemesi ise, sırf ona yaptığı vaadi yerine getirmek için olmuştu. Fakat onun Allah düşmanı olduğu kendisine belli olunca, onunla ilgisini kesti. Gerçekten İbrahim çok yumuşak huylu ve pek sabırlı idi.” (Tevbe sûresi, 9/114)
   Ölçü, Merhamet-i İlahiyedir!
Bu tür konularda konuşurken bir taraftan dinin muhkem hükümlerine bağlı kalmaya, diğer yandan da doğru bir üslup kullanmak suretiyle insanları rencide etmemeye ve kırmamaya çok dikkat edilmesi gerekir. Anne-babası veya yakın akrabaları İslâm’la şereflenememiş insanların yanında konuşurken dikkatli olmak zorundayız. Hatta “Eğer onlar Allah’ı tanıyarak, O’na iman ederek ahirete intikal etmişlerse, O’nun engin rahmetinden öyle ümit ediyoruz ki O, bunu da zayi etmeyecektir.” gibi kayıtlı ve temkinli ifadelerle hem gerçeği ifade edebilir hem arzu ve isteklerimizi izhar edebilir hem de insanların gönlünü alabiliriz.
Bununla birlikte bu gibi durumlarda Allah’tan istenmeyecek şeyleri isteyerek, birilerine Cennet’te yer hazırlayarak, O’na karşı saygısızlığa girmemeye dikkat etmeliyiz. Akıbetini bilemediğimiz bu gibi durumlarda, “Allah’ım, falanı Cennet’ine koy, Firdevsinle sevindir.” gibi şeyler söyleyecek olursak, muradımızı, murad-ı ilâhinin yerine koymuş oluruz. En güzeli, bu gibi konularda dinin ortaya koyduğu hükümlerin ötesine geçmemek, meseleyi Allah’a havale etmektir. Şunu unutmamalıyız ki Allah bizden çok daha şefkatli, daha merhametlidir. Hz. Pîr’in de belirttiği gibi merhamet-i ilâhiyeden daha fazla merhamet, merhametsizliktir.

***

Not: Bu yazı, 4 Ağustos 2009 tarihinde yapılan sohbetten hazırlanmıştır.

 

   سؤال: ما هي ليلة البراءة وما مكانتها وفضلها؟ وكيف يكون إحياؤها؟

   الجواب: ليلة البراءة هي ليلة النصف من شعبان التي تتوسط الرابع عشر والخامس عشر من هذا الشهر المبارك، ويرى بعض المفسرين أن الليلة المذكورة في سورة الدخان وهي قوله تعالى: ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ﴾ (سورة الدُّخَانِ: 44/3) هي ليلة البراءة، ورغم أن هذه المسألة هي محل نظر وخلاف بين العلماء فثمة أحاديث كثيرة تذكر فضل هذه الليلة وثوابها.. والحقيقة أن بعض المفسرين قالوا إن الليلة المذكورة في الآية الكريمة هي ليلة القدر انطلاقًا من قوله تعالى: ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ﴾ (سورة القَدْر: 97/1)، ووفقًا للرأي القائل إن الليلة المذكورة في سورة الدخان هي ليلة البراءة يكون القرآن الكريم قد نزل بتمامه إلى سماء الدنيا في هذه الليلة، بينما بدأ يتنزل منجّمًا في ليلة القدر، ولكن نظرًا لعدم وجود نص قاطع في الكتاب والسنة حول هذه المسألة فإننا نحيل معرفة ماهيتها وتفاصيلها إلى علم الله تعالى.

ومن الأحاديث الشريفة التي تبين فضل هذه الليلة قوله صلى الله عليه وسلم: “إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ يَنْزِلُ لَيْلَةَ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ إِلَى السَّمَاءِ الدُّنْيَا، فَيَغْفِرُ لِأَكْثَرَ مِنْ عَدَدِ شَعْرِ غَنَمِ كَلْبٍ“[1].

وفي حديث آخر يقول سيدنا رسول الله صلى الله عليه وسلم: إِذَا كَانَتْ لَيْلَةُ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ فَقُومُوا لَيْلَهَا وَصُومُوا يَوْمَهَا؛ فَإِنَّ اللهَ يَنْزِلُ فِيهَا لِغُرُوبِ الشَّمْسِ إِلَى سَمَاءِ الدُّنْيَا فَيَقُولُ: أَلَا مِنْ مُسْتَغْفِرٍ فَأَغْفِرَ لَهُ؟ أَلَا مُسْتَرْزِقٌ فَأَرْزُقَهُ؟ أَلَا مُبْتَلًى فَأُعَافِيَهُ؟ أَلَا كَذَا، أَلَا كَذَا..؟ حَتَّى يَطْلُعَ الْفَجْرُ“[2].

لكن ما المقصود بسماء الدنيا؟ وما ماهية النزول الإلهي فيها؟ وما كيفيته؟ إنَّ هذا أمرٌ يتجاوز حدودَ إدراكنا، وإنّ محاولةَ البحث عنه في المجرات ودرب التبانة وكوكبة هرقل أو في أغوار الفضاء؛ ما هو إلا تخبّط في المجال الضيق للعالم المادي؛ لأن الوجود ليس محدودًا بالفضاء الثلاثي أو الرباعي الأبعاد، فلربما لا تكون السماء الدنيا مكانًا يتيسر لنا معرفته، وقد تكون أفقًا لا يطّلع عليه سوى ساكني الملإ الأعلى، أو هي تجلٍّ آخر للحق تعالى بِبُعْدٍ مختَلِف، والكلّ يستفيد منه بحسب جهودِه ومساعيه.

ورغم أن هناك روايات تتحدث عن فضل أداء مائة ركعة في هذه الليلة فإن علماء الحديث لا يأخذون بها ولا يقرّونها، ومع ذلك فلا حرج أن ينهض المسلم لإحياء هذه الليلة ويصلي مائة ركعة؛ فهو على أقلِّ تقدير سيتحصّل على ثواب أكبر؛ وعليه أن يعرف أن هذا ليس معلومًا من الدين بالضرورة، وألا يرغم أحدًا على القيام بمِثل فِعله بحجة أن ما يفعله من محكمات الدين.

إن مثل هذه الليالي تُعدّ مغنمًا عظيمًا للجميع، وخاصة لمن يريدون قضاء صلواتهم الفائتة أو الذين يريدون جبر القصور والخلل الذي اعترى صلواتهم الماضية، فمثلًا من الممكن أن تجزئ مائة ركعة عن قضاء صلوات خمسة أيام في الذمة، فلو أن الإنسان استغل الليالي المباركة الأخرى على الشاكلة نفسها، وصلى في كل ليلة منها ما يعادل خمسة أيام قضاءً، وجعل هذا إلفَه وعادته؛ فإنه يكون بذلك قد قضى صلوات أأعوام مديدة على مدار حياته، ويكون أيضًا قد سدّ النقص وجَبَرَ الخلل.

إنّ الصلوات التي تُؤَدَّى في هذه الليالي تُكسِب صاحبَها ثوابًا أكبر، مقارنة بالصلوات التي تؤدَّى في الأوقات العادية؛ وذلك لأن بعض العبادات تكتسب قيمة خاصّة وفقًا للزمان والمكان الذي تؤدَّى فيه، فمثلًا يُثاب الإنسان على تصدُّقه في الأوقات العادية، ولكن إذا أُخرِجَت هذه الصدقة يوم الجمعة أو في شهر رمضان أو في مثل هذه الليالي المباركة فإن ثوابها يكون أكبر؛ فقيمةُ الظرف تُعمِّق قيمةَ المظروف.

وبالمثل فإن العبادات التي تؤدَّى على جبل عرفات وفي المسجد الحرام والمسجد النبوي والمسجد الأقصى لها ثواب أعظم من غيرها التي تؤدّى في الأماكن العادية، فهذه القيمة الخاصة بهذه الأماكن تنعكس بالتالي على الأعمال التي تُقام فيها، فهذه الأعمال هي أدعى للقبول نظرًا لعظم قيمة الظرف الذي وُضِعَتْ فيه.

ويُستنبط من الأحاديث الشريفة المذكورة أن لله تعالى معاملات خاصة وتجليات مختلفة في هذه الليالي، ولا خطأ ولا مشاحة في التشبيه إذا قلنا: إن سلاطين الأرض حين يجلسون على العرش يُغدِقون عطاياهم على كل المحيطين بهم، دون النظر إلى أهليّتهم وأحقّيتهم من عدمها، فكلُّ مَن شارك في حفل الجلوس السلطاني -صالحًا كان أم طالحًا- ينال نصيبه من عطايا السلطان، وعلى الشاكلة نفسها فإن هذه الأيام والليالي المباركة هي آفاق مواتية لتنزُّل رحمات الله تعالى، يخصّ الله تعالى بفضله وبرحمته كلَّ من توجَّه إليه فيها، بِغَضِّ النظر عن استحقاقه لذلك أم لا.

ومن المعلوم أن أسماء هذه الأيام والليالي المباركة ترتبط ارتباطًا وثيقًا بالمعنى المطوي فيها، فمن أحيا هذه الليالي بحقها نال المسمّى الذي يدلّ عليه اسمها؛ فحريٌّ بمن يتوجّه إلى الله تعالى بإخلاص في ليلة المعراج ويتقرب إليه بالعبادات والطاعات أن يكون مظهرًا لمعراج معنوي، وحقيقٌ بمن أحيا ليلة البراءة بغرض التطهّر من ذنوبه أن ينال البراءة من النار بفضل من الله وعنايته، وكذلك الحال بالنسبة لمن أحيا ليلة القدر أن يرفع الله قدره ودرجته.

وبما أن الله تعالى قد خصّ هذه الليالي بأفضال خاصة فعلينا أن نجتهد في اقتناص هذه الفرصة على أكمل وجه، وعلينا أن نعمِّر آخرتنا بتخصيص هذه الليالي بعبادات وطاعات أكثر من الليالي الأخرى، وتحقيق أقصى استفادة من هذه الأوقات المباركة، وكما ذكرنا آنفًا فلا بد أن نخصّ هذه الليالي بمزيد من الصلوات والعبادات والحمد والثناء لله عز وجل والصلاة والسلام على سيدنا رسول الله صلى الله عليه وسلم، ولا بد أن نتوجه إلى الله بإخلاص، ونعبّر له عن خلجات أنفسنا، ونتضرّع إليه بالدعاء لأمة سيدنا محمد صلى الله عليه وسلم على وجه الخصوص.

خلاصةُ القول ينبغي لنا حتى لا نفوِّت الفرصة في هذه الليالي المباركة أن نعمل على إحيائها بالعبادة وقراءة القرآن والدعاء والذكر، وإن لزم الأمر فَلْنُقمْ برامجَ واحتفالاتٍ تُحيي القلوب، وتُبكي العيون، وتوقظ العواطف والمشاعر، ولكن يجب علينا إلى جانب هذه البرامج العامة أن ننفرد بأنفسنا ونتوجه إلى الله بدعائنا وبثّ همومنا.

ويا حبذا لو صلينا صلاة الحاجة وتضرَّعْنا بدعاء الحاجة في هذه الليالي رجاءَ أن يدفع الله عنا البلايا والمصائب، ونصل إلى الغايات المثلى التي نحلم بتحققها.. وبعد صلاة الحاجة والدعاء المأثور[3] عن سيدنا رسول الله صلى الله عليه وسلم نرفع أكف الضراعة إلى الله تعالى، ونسأله حاجاتنا، قد يسأل البعض ربه سبحانه وتعالى زواجًا مباركًا، أو ولدًا صالحًا، أو توفيقًا في العمل، أو وفرةً في المال وسعةً في الرزق، كل هذا لا حرج فيه شرعًا، فإننا لا نُدين الذين يحصرون تفكيرهم وآمالهم بأنفسهم فقط، ويرغبون في أن تسير حياتهم الدنيوية في وفاق ووئام.

ولكن هناك أرواح عالية الهمّة ليس لها أيّ مطالب شخصية أو دنيويّة، وتنحصر جميع مطالبها في خدمة المسلمين والإنسانية جمعاء، وهذه مسألة تتوقّف على رحابة الأفق، وعلوّ الهمة، وسعة الوجدان، فلا ينبغي للإنسان أن يضيّق على نفسه طالما هناك مثل هذه الآفاق الرحبة التي يمكن الإبحار إليها.

إن أصحاب الهمم العالية يرفعون أيديهم في هذه الليالي قائلين: “اللهم ألِّف بين قلوبنا! ووحّد بين أفكارنا ومشاعرنا! واجمع شملنا! وهيئ لنا الفرص للانبعاث من جديد! اللهم خلِّص أمة محمد صلى الله عليه وسلم من البؤس والشقاء! وارفع الراية المحمدية في كل بقاع الأرض! واستعملنا في هذه الوظيفة المقدسة! اللهم إن كانت أرواحنا ثمنَ انبعاثٍ جديد فاقبض أرواحنا قبل أن نقوم من سجادتنا هذه!”، وفَّقَنا الله جميعًا لبلوغ هذا الأفق، وجعلنا من أصحاب الهمم العالية.

وأريد أن أنوه أخيرًا بالمسألة التالية: إذا أراد العبد أن يستفيد من فيض هذه الليالي وبركتها فعليه أن يؤمن يقينًا أن الله تعالى يخص هذه الليالي بمزيد من الإقبال والرحمة العامة، وأنه سبحانه وتعالى يشمل كل من يتوجه إليه في هذه الليالي بمغفرته وفضله بغض النظر عن أهليته من عدمها، كما ينبغي له أن ينهض لإحياء هذه الليالي متحمسًا، ويتوسل إلى الله ويتضرع إليه عسى أن يكون من بين المغفور لهم في تلك الليلة.

***

[1] سنن الترمذي، الصوم، 39؛ سنن ابن ماجه، الإقامة، 191.

[2] سنن ابن ماجه، الإقامة، 191.

[3]  انظر: حديث عثمان بن حنيف: سنن الترمذي، الدعوات، 136؛ مسند الإمام أحمد، 28/478؛ الحاكم: المستدرك على الصحيحين، 1/458، وكذلك انظر: حديث عبد الله بن أبي أوفى الأسلمي: سنن ابن ماجه، إقامة الصلوات، 189؛ البيهقي: شعب الإيمان، 4/546.

 

 

   Soru: Berat gecesinin önem ve fazileti nedir, bu gece nasıl değerlendirilmelidir?

   Cevap: Berat gecesi, mübarek üç aylardan Şaban ayının 14’ünü 15’ine bağlayan gecedir. Bazı müfessirler; Duhan suresinde geçen إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ “Gerçekten Biz Kur’ân’ı mübarek bir gecede indirdik. Biz haktan yüz çevirenleri uyarırız.” (Duhân sûresi, 44/3) âyet-i kerimesinde zikredilen gecenin Berat gecesi olduğunu söylerler. Sıhhati söz götürse de bu gecenin fazilet ve sevabıyla ilgili hadisler vardır. Gerçi diğer bir kısım müfessirler, إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ “Biz, Kur’ân’ı Kadir gecesinde indirdik.” (Kadir sûresi, 97/1) âyetinden yola çıkarak burada geçen gecenin de Kadir gecesi olduğunu söylemişlerdir. Duhan suresinde geçen gecenin Berat gecesi olduğunu söyleyen âlimlere göre Kur’ân’ın tamamı Berat gecesinde dünya semasına inmiş, Kadir gecesinde ise peyderpey inmeye başlamıştır. Fakat bu konuda Kur’ân ve Sünnet’te kesin bir nas bulunmadığı için, meselenin mahiyetini ve detaylarını Allah’ın ilmine havale ederiz.

Bir hadiste Berat gecesinin fazileti şöyle ifade edilir: “Allah Teâlâ, Şaban’ın on beşinci gecesi geldiğinde -rahmet ve mağfiretiyle- dünya semasına tecelli eder ve Kelb kabilesi koyunlarının kıllarının sayısından daha fazla kişiyi bağışlar.” (Tirmizi, Savm 39; İbn Mâce, İkâme 191)

Bu konuda meşhur olan diğer bir hadis de şöyledir: “Şaban’ın ortasında gece ibadet ediniz, gündüzünde de oruç tutunuz. Allah o gece güneşin batmasıyla dünya semasına -rahmet ve mağfiretiyle- tecelli eder ve fecir doğana kadar, ‘Yok mu Benden af isteyen, affedeyim.. yok mu rızık isteyen, rızık vereyim.. yok mu bir musibete uğrayan, ona afiyet vereyim…’ der.” (İbn Mâce, İkâme 191)

Dünya semasının ne demek olduğunu da Cenab-ı Hakk’ın buraya nüzul buyurmasının mahiyet ve keyfiyetini de bilemiyoruz. Bunu galaksilerde, samanyolunda, Herkül burcunda veya uzayın daha başka derinliklerinde aramaya çalışmak, fizikî dünyanın darlıkları içinde bocalama demektir. Çünkü varlık, bilinen üç veya dört buutlu mekânla sınırlı değildir. Belki de bu, bizim bilebileceğimiz bir mekândan ziyade mele-i âlânın sakinlerinin muttali olabileceği bir ufuktur veya Cenab-ı Hakk’ın farklı bir buutta tecellisinden ibarettir. İnsanlar da kendi çaba ve gayretlerine göre bundan istifade ederler. Bunlar bizim idrak sınırlarımızı aşan meselelerdendir.

Bu gecede yüz rekât namaz kılmanın faziletinden bahseden rivayetler olsa da, hadis uleması bunları sahih bulmazlar. Fakat bir insanın, bu geceyi değerlendirme adına kalkıp yüz rekât namaz kılmasının bir mahzuru olmaz. Bilakis bunun sevabını alır. Yeter ki bunun dindeki yerini bilsin ve dinin muhkem bir emri gibi başkalarına dayatmasın.

Özellikle kaza namazı bulunanlar veya geçmişte kıldıkları namazların eksik ve kusurlu olduğunu düşünenler, bu tür geceleri bir fırsat olarak görüp kaza namazı kılarak değerlendirebilirler. Mesela yüz rekât, beş günlük kaza namazı eder. Eğer bir kişi, diğer mübarek geceleri de aynı şekilde değerlendirir, her birinde beşer günlük kaza namazı kılar ve bunu da adet haline getirirse, ömrü boyunca birkaç yıllık namazının kazasını yapmış, dolayısıyla bu kadar eksik ve gediği gidermiş olur.

Hem unutmamak gerekir ki bu gecelerde kılınan namazlar, normal zamanlarda kılınanlara nispetle, kişiye daha fazla sevap kazandıracaktır. Çünkü bazen ibadetler, içinde yapıldığı zaman ve mekâna göre ayrı bir kıymet kazanır. Mesela sadaka veren bir insanın elde ettiği bir sevap vardır. Fakat bu sadaka Cuma günü veya Ramazan ayında ya da bu tür mübarek gecelerde verilirse, elde edilen sevap katlanır. Zarfın kıymet ve değeri, içindeki mazrufu da derinleştirir ve daha kıymetli hâle getirir.

Aynı şekilde Arafat’ta, Kâbe’de, Mescid-i Nebevî’de veya Mescid-i Aksa’da yapılan ibadetler, sahibine, başka mekânlarda yapılanlardan daha fazla sevap kazandırır. Bu mekânlara ait değer, içinde yapılan amellere de akseder. Yapılan ibadetler, zarfın kıymetinden ötürü kabul referansı alır.

Yukarıdaki hadis-i şeriflerden de anlaşılacağı üzere Cenab-ı Hakk’ın bu tür mübarek gecelerde insanlara farklı bir bakışı, farklı bir muamelesi vardır. Teşbihte hata olmasın, sultanlar tahta çıktıklarında çevresindekilere ulûfe dağıtırlar. Bunu yaparken de liyakate bakmazlar. Cülûs-u hümayuna (padişahın tahta çıkma törenine) iştirak eden herkese mutlaka bir şeyler verirler. İyi kötü herkes padişahın dağıttığı ulûfeden istifade eder. Aynen bunun gibi, mübarek gün ve geceler de Cenab-ı Hakk’ın rahmetine öyle açık ufuklardır ki, Allah bu gecelerde liyakate bakmadan kendisine teveccüh eden herkesi rahmet ve mağfiretine mazhar kılabilir.

Mübarek gün ve geceler hakkında kullanılan isimlerin de onlara yüklenen mana ile yakından alakası vardır. Bu geceleri hakkıyla değerlendiren bir insan, isimlerin delâlet ettiği müsemmaya nail olabilir. Mesela Allah’a sağlam bir şekilde teveccüh eden ve ibadet ü taatle O’na yaklaşmaya çalışan biri, Miraç gecesinde manevî bir miraca mazhar olabilir; Berat gecesinde günahlarından temizlenip Allah tarafından beratını alabilir; Kadir gecesinde kadr u kıymetini yükseltebilir.

Cenab-ı Hak, bu gecelere ayrı bir hususiyet bahşettiğine göre bize düşen vazife de bu fırsatı en iyi şekilde değerlendirmeye çalışmaktır. Başka gecelerden farklı olarak bu gecelerde daha fazla ibadet ü taate yönelmek ve bu mübarek zaman dilimlerini en verimli şekilde değerlendirmek suretiyle ahiretimizi mamur etmeye çalışmalıyız. Daha önce de ifade ettiğimiz gibi bu gecelerde çok fazla namaz kılmalı, ibadet etmeli, Cenab-ı Hakk’ı tazim ü tebcilde bulunmalı, Efendimiz’e (sallallahu aleyhi ve sellem) bol bol salat u selam getirmeliyiz. Gönülden Allah’a teveccüh ederek, yüreğimizin sesini dillendirerek dua dua yalvarmalıyız. Özellikle ümmet-i Muhammed’e çok dua etmeliyiz.

Kısacası, bu mübarek gecelerdeki fırsatı fevt etmeme adına geceyi ibadetle, Kur’an’la, duayla, zikirle ihya etmeye çalışmalıyız. Gerekirse gönülleri yumuşatacak, gözleri yaşartacak, heyecanları diriltecek programlar yapmalıyız. Fakat umumi programların yanında mutlaka kimsenin olmadığı bir yerde tek başımıza Allah’a teveccüh etmeli, içimizi dökmeliyiz.

Öte yandan, belâ ve musibetlerin def u ref olması ve gaye-i hayal hâline getirdiğimiz meselelerin tahakkuk etmesi adına hacet namazı kılmalı, hâcet duası yapmalıyız. Hacet namazını kıldıktan, Efendimiz’den menkul duasını okuduktan sonra ellerimizi açıp, bizim için en önemli şeyler nelerse Rabbimizden istemeliyiz. Bazıları Allah’tan hayırlı bir evlilik, hayırlı bir evlât, huzurlu bir yuva, işlerinde muvaffakiyet, mal mülk sahibi olma gibi şeyler isteyebilirler. Bunların hiçbirini istemenin dince bir mahzuru yoktur. Sadece kendini düşünen ve dünyevi düzeninin ahenk içinde gitmesini arzu eden insanları da kınamaz ve bunlara kaybetmiş insanlar gözüyle bakmayız.

Ancak bir de himmeti âli yüce ruhlar vardır. Onların bu tür şahsî ve dünyevî istekleri yoktur. Bütün talepleri, bütün Müslümanlar ve topyekûn insanlıkla alakalıdır. Bu, ufkun genişliği, himmetin yüceliği vicdanın enginliğiyle ilgili bir meseledir. Bu tür enginliklere açılmak söz konusuyken insan darlığın kurbanı olmamalıdır.

Yüce himmet sahibi insanlar bu gecelerde ellerini kaldırıp, “Allah’ım, ne olur bizim kalblerimizi tehvid eyle, bizleri duygu ve düşünce birliğine ulaştır, derbederliğimizi izale ederek bize yeniden ayağa kalkma imkânları lütfeyle! Ümmet-i Muhammed’i içine düştüğü sefalet ve perişaniyetten halas eyle! Ruh-u revan-ı Muhammedî’yi dünyanın dört bir yanında şehbal açtır ve bizleri de bu mukaddes vazifede istihdam eyle! Şayet yeni bir diriliş için bizim canlarımız bir maya olacaksa şu seccadeden kalkmadan canımı al!” derler. Allah hepimize böyle bir ufka ulaşmayı nasip eylesin ve bizleri himmeti âlî olanlardan kılsın!

Son bir husus olarak şunu da belirtmek gerekir ki, insanın bu tür gecelerin feyiz ve bereketinden istifade edebilmesi için, Allah’ın bu gecelerde ekstra bir teveccühü ve umumî bir rahmet tecellisi olduğuna, liyakate bakmaksızın bu gecelerde kendisine teveccüh eden herkesi rahmet ve mağfiretiyle kuşatacağına inanması, heyecanla şahlanması ve affedileceği beklentisiyle Allah’a yalvarıp yakarması gerekir.

***

Not: Bu yazı, 3 Ağustos 2009 tarihinde yapılan sohbetten hazırlanmıştır.

 

لا ينبغي للإنسان أن يستسلم لليأس في حياة العبودية فَيضْنَى، ولا أن يثق بنفسه ثقةً مفرِطةً فَيَطغى، بل عليه أن يكون على وعيٍ دائم بذنوبه التي ارتكبها، ولا يغيب عن باله أن الله تعالى قد يستعمل المذنبين أيضًا في أعمال الخير، ومن يقدر على فعل هذا لا يعزو لنفسه توجّهات الله وإحساناته، وإنما يقف أمام الجماليات التي أسبغها الله عليه ويقول: “لولا فضل الله عليّ لما كان لمثل هذه الزهور والورود أن تنبت في هذه الأرض السبخة وهذه الصحراء القاحلة”، فمَن نظر إلى نفسه هكذا لا يُداخله غرور، ولا يقصِّر في شكر الله على ما أفاض عليه من نِعم.

وإن قدرة الأشياء الصغيرة للغاية على إنجاز أمور كبيرة ليدلّ على عظمة الله تعالى، فقد يستعملُ الله تعالى أناسًا عاديين -رغم زللهم وسقوطهم وترديهم وانكسارهم وتحطمهم وما أصبحوا عليه من بؤس وشقاء- في أمور عظيمة جدًّا، بل إنه قد يُنعِم بفتح البلدان وإحياء الدول على أيديهم، ويوفقهم في جهودهم ومساعيهم، لكن لا ينبغي للإنسان إذا ما رأى هذه الأفضال غير العادية وهي تتحقّق على يديه أن يزيغ ويضل، وينساق وراء الأفكار المنحرفة.

   الخسارة في موضع هو أدعى للكسب

وليس من اليسير بالطبع أن يحافظ الإنسان على استقامته أمام ما أحرزه من نجاحات وإنجازات، وهذا هو سبب خسارة الكثيرين في امتحان الدنيا، فمثلًا عندما يرى الإنسان عشرةً من الناس يلتفون حوله يوشك أن يرى نفسه وليًّا من أولياء الله، وخاصةً إذا كان مَن حوله يتملّقون إليه ويرفعونه إلى عنان السماء، ولا يقتصر الأمر على ذلك، بل يرنو ببصره إلى القطبية والغوثية انطلاقًا من المقامات التي عزاها له حسنُ ظنِّ المحيطين به، وربما يرى هذا المسكين نفسه الجامع للقطبية والغوثية على حد سواء، ولا يتوقّف الأمر عند هذا الحد، بل يدعي المهدية والمسيحية، ويرى نفسه محلِّقًا في السماء وإن كان غير جديرٍ بالمشي على الأرض، فيعيش خُسرانًا تلو خُسران رغم أنه في موضع هو أدعى للكسب؛ ولذا فإن من أكبر إحسان الله للعبد ألا يُشعره أحيانًا بكرمه ولطفه وإحسانه عليه.

عودًا على ذي بدء، إن الإنسان إذا كان على وعيٍ بذنوبه وخطاياه؛ لا يداخله صلَفٌ ولا غرور، فلا يستكثر على نفسه المقامات العالية مثل القطبية والغوثية فحسب، بل وحتى البشرية العادية أيضًا، فإذا ما رأى الأراضي القاحلة قد تحولت إلى رياضٍ وارفة الظلال قال: “يستحيل أن يصدرَ خيرٌ منّي لكن الله يريد أن يكشف عن تجلّيات الوجود حتى في العدم”.

ولا أقصد من هذا الكلام أن نفعل كما فعل بعضُ غلاة الملامتية في التاريخ، فقد أخطأ هؤلاء عندما اعتقدوا ضرورة اقترافهم الذنوب حتى يلزموا حدهم، ويتجنبوا الادعاءات التي تغريهم وتجعلهم يتعالون على غيرهم، فهذا انحراف من نوع آخر، فيجدر بالمؤمن أن يتوخى الدقة والحذر في حياته حتى لا يتدنس من ناحية، وألا يغفل عن كدوراته الحالية من ناحية أخرى، والحال أن الذنوب التي يرتكبها الإنسان دون وعي منه؛ كإلقاء السمع إلى خطإ ما، أو الخطوة إلى ذنب ما، أو التفوه بكذبة ما؛ لَتكفي من أجل إجراء مثل هذه المحاسبة، بل تزيد، فيجب ألا يغيب عن بال الإنسان أبدًا ذنوبه التي اقترفها حتى وإن تاب عنها ألف مرة بعد ارتكابها، وأن يبقيها ماثلة نصب عينيه على الدوام، ومن يستطع فعل ذلك لا يعزُ لنفسه النجاحات التي حققها الله على يديه.

وإن مسألة العصمة، أي رؤية الإنسان نفسه معصومة من الخطإ خطيرة جدًّا، فالأنبياءُ العظام الذين كانت العصمةُ من أهمّ أوصافهم يرتجفون وَجَلًا من الله تعالى، ولم تدْعُهم عصمتُهم قط إلى التهاون والتراخي في عبوديتهم، ولذا يجب على الإنسان أن يعلن الحرب على هذه الفكرة، وأن يبذل جهدًا مستميتًا في سبيل استقامته من ناحية، وألّا يعتقد أبدًا أنه طاهر مطهر من ناحية أخرى.

أجل، من الأهمية بمكان أن يلزم الإنسان حدّه ولا يتجاوزه مهما حقّق الله على يديه من نجاحات، ويشير بديع الزمان سعيد النورسي إلى هذه الحقيقة مستشهدًا بقول النبي صلى الله عليه وسلم: “طُوبَى لِمَنْ عَرَفَ حَدَّهُ وَلَمْ يَتَجَاوَزْ طَوْرَهُ“^[1]، كلُّنا بشرٌ مخلوقون من لحم وعظم، ونحمل بين جوانحنا نفسًا، وهناك شيطان يسعى دائمًا بكل قواه لإغوائنا، ومن الصعب القول أيضًا بأننا قد نشأنا في مجتمع نظيف جدًّا، لأن شوارعَنا التي نسير فيها عمَّت فيها البلوى وأصبحت مكتظَّةً بالذنوب، وبينما دُنِّسَ بعضُنا بالقاذورات حتى سيقانهم، فإن بعضنا الآخر يغوص في مستنقع من القاذورات حتى حلقومه، وبهذه الحالة فليس من الممكن أن يتأتى منا أيُّ خير، إلا أن الله تعالى برحمته الواسعة قد منّ على المذنبين من أمثالنا بفضله، واستعمَلَنا في أعمال الخير.

أجل، إن من يعي أن كلَّ الألطاف والنعم التي يتمرّغ فيها من الله تعالى؛ لا يتطاول، ولا يتجاوز حد الاعتدال، وطالما استطعنا النظر إلى الأمور بمثل هذا الأفق الخالص من التوحيد أدام الله علينا ألطافه وإحساناته.

ومن جانب آخر، فلا ينبغي للمذنبِ ولا للغارق في الدنس والفجور حتى عنقه أن ييأس أو يقنط من رحمة الله سبحانه وتعالى، وكما هو معلوم فقد نهى سيدنا رسول الله صلى الله عليه وسلم الصحابةَ عن لعن ذلك الرجل الذي كرَّرَ شربَ الخمر، إذ إنه لما جيءَ به قَالَ رَجُلٌ مِنَ القَوْمِ: اللَّهُمَّ العَنْهُ، مَا أَكْثَرَ مَا يُؤْتَى بِهِ؟ فَقَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: “لَا تَلْعَنُوهُ، فَوَاللَّهِ مَا عَلِمْتُ إِنَّهُ يُحِبُّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ“[2]، ولذلك لا بد للإنسان أن يحب الله ورسوله صلى الله عليه وسلم وأن يسعى سعيًا حثيثًا في سبيلهما، دون النظر إلى عظم الذنوب والخطايا التي ارتكبها في الماضي، عليه أن ينسب الكبرياء والعظمة إلى الله تعالى السلطانِ الأوحدِ لدائرة الربوبية والألوهية، ويقول: “اللهم إني أعلم أنْ لا محل لي من الإعراب، لكن أنت من يمنحني هذا المحل”، وعليه أن يواصل تبعيّته ومحبّته للداعيةِ الأعظم صلى الله عليه وسلم، إن فعل ذلك فلا بد أن يترجم محبته لله ورسوله بالثناء والمناجاة، ولا تمنعه ذنوبه من فعل هذا، فقد تضخِّم له النفسُ والشيطانُ ذنوبه، وقد يوحيان له أنه بهذه الذنوب قد ابتعد عن الله، ولكن لا ينبغي للإنسان أن يجري وراء نفسه وشيطانه، وعليه أن يتجول بأفكاره ومشاعره في دائرة القرب.

   الأرواح النرجسية

وعند النظر إلى الصالحين عبر التاريخ سنلاحظ أنهم كانوا يعنّفون أنفسهم وينتقدونها ويحاسبونها بشدة، ولا يعطونها قدرًا ولا قيمة، هذه هي العظمة الحقيقية، فلا يُنتظر ممن استولت عليهم الأنانية القيام بأي عمل نافع، فإن صاحب الروح الأنانية النرجسية لا يستطيع أبدًا أن يتخلص من أوهامه لأنه يشعر على الدوام بضرورة التعبير عن نفسه وتميزه على الآخرين، وهؤلاء الأنانيون لا يحبّذون الأفكار التي يقولها الجميع أو يتبنونها، فهم يركضون وراء الأفكار الهامشية دائمًا بغية التميز والإبداع، ويحاولون ابتكار آراء غير عادية لجذب الانتباه وإثارة الإعجاب لدى الآخرين، فإذا لم يجدوا الإعجاب والتقدير الذي ينتظرونه رفعوا من مستوى كلامهم أكثر فأكثر، بل إنهم لا يتورّعون عن الكذب أحيانًا عندما يرون الصدق لا يجدي معهم في تسويق أنفسهم.

وهؤلاء النرجسيّون المفتونون بأنفسهم وأفكارهم وأسلوبهم ومنزلتهم لا يستسيغون الآخرين ولا ما يفعلونه، ومن الصعب أن يقنعوا ويرضوا بشيء ما، ولذلك يسيرون في خطٍّ متعرج على الدوام، ويقفزون من غصن إلى آخر، ويقضون عمرهم لا يستقيمون على شيء، ولا يتأتى منهم خير.

في حين أن وجود الإنسان الذي أوجده الله من العدم قد بدأ بقطرة ماء، وإذا ما التفتنا ونظرنا إلى سيرة حياتنا، وفكَّرْنا في الأخطاء التي ارتكبناها فسنخجل من أنفسنا، لقد خلقَنا الله تعالى عبيدًا له، ولهذا فإن العظمة الحقيقية للإنسان تكمن في عبوديته لله عز وجل، فما يقع على الإنسان هو أن يقنع ببشريته، وأن ينشد الشرف والعزة في عبوديته لربه سبحانه وتعالى.. ويجب على الإنسان أن يقابل العطايا المادية والمعنوية التي أسبغها ربه عليه -كنوع من الجبر اللطفي- بالشكر، وأن يعمل على تنميتها وتطويرها.

   أبطال التواضع

إن الله تعالى يحب المتواضعين، ويرفعهم إلى المكانة التي تليق بهم، فلولا سقوط البذرة في رحم التراب ما استطاعت أن تكون مظهرًا للفيض، فالمتواضعون يرفعهم الله عز وجل، ويمنّ عليهم بكرمه وفضله، ويجعلهم ذوي قامات عالية مرشدة للإنسانية، فها هو عبد القادر الجيلاني، ومحمد بهاء الدين النقشبندي، وأبو الحسن الشاذلي، والأستاذ بديع الزمان سعيد النورسي رغم مرور قرون عديدة على رحيلهم فما زلنا نذكرهم بالخير والامتنان، وما زلنا نسترشد بالمؤلفات القيمة التي خلفوها لنا للاهتداء إلى سواء السبيل، وبدهي أن السبب الرئيس في عدم نسيان الناس لهؤلاء الفضلاء هو أنهم كانوا أبطالًا للتواضع والخجل ونكران الذات.. ونظرًا لأنهم صرفوا كلّ هممهم إلى إثبات وجود الله سبحانه وتعالى وليس أنفسهم؛ وهبهم الله تعالى وجودًا أبديًّا، ووضع ودّهم ومحبّتهم في قلوب عباده، ولما كانوا يركضون من أجل إثبات حقيقة التوحيد ثبّتهم الله على الطريق المستقيم، وجعل كلًّا منهم هاديًا ينير أفقنا ويرشدنا إلى الطريق المستقيم، ورغم مرور قرون على هذا فما زلنا نقرأ أورادهم، ونتصفّح مؤلفاتهم من أجل إيجاد حلول لمشاكلنا الحياتية.. فهل هناك تقدير وتثبيت أفضل من ذلك؟!

الأخطر هو أن يعمل الإنسان عملًا معتقدًا أنه لن يُحاسب عليه، فمثلًا أحيانًا ننسب أعمالنا الصالحة إلى أنفسنا، فنلوّثها دون وعي منا، فلو كنتم تقومون بأعمالكم واضعين في مخيلتكم أنه لا مثيل لها؛ فقد أبطلتم حياتكم القلبية والروحية في هذه الدنيا، ولم تتركوا شيئًا للآخرة، فإذا كان الكلام يدور حوله سبحانه وتعالى، وكل ما يجري من خدمات هو من أجله جل وعلا؛ فلا بد من أن تمحوا ذاتيتكم، فأصعب شيء على الإنسان أن يمحو ذاتيته، فقد يستطيع الإنسان أن يشطب على أشياء كثيرة، ولكن ليس من السهل أن يشطب على نفسه، فأكبر مشكلة لدى الإنسان هو نفسه التي بين جنبيه، من السهل الحديث عن هذا نظريًّا، لكن الأهم هو ما يجري في عالم الإنسان الفكري والشعوري.

نحن بحاجة ماسة إلى التجديد في كلّ هذه الأمور، فعلينا أن ندقق النظر في آرائنا وأفكارنا كل يوم، ونعمل على ضبطها ومعايرتها من جديد، ونراجع ما نحن عليه، وما نحن فيه، وما الحالة التي صرنا إليها، وإلا ظهرت انحرافات لا مفر منها، والأخطر من ذلك ألا ندرك أننا وقعنا في انحراف في الأصل، وأن نرى أنفسنا في أمان رغم ضلالنا المبين، واستدعائنا لغضب رب العالمين.

كثيرًا ما لا نستطيع التحكم في عقولنا ومشاعرنا، ولا ندري ماهية الخطط والأوهام التي نجري وراءها، فمثلًا قد يداخلنا الطمع في الأمور الدنيوية، ولا يهدأ لنا بال طمعًا في كسبها، أو يسيطر حب الدنيا على كل كياننا، ولا ريب أن مثل هذه الأفكار والمشاعر تنطوي على سوء أدب كبير مع الله عز وجل بالنظر إلى المقام الذي نحن فيه، وإن كان لا محل لها في قائمة الكبائر، ومن أجل تجنُّب كلِّ هذه المخاطر، يجب أن نراجع باستمرار علاقاتنا مع الله وأن نكون قادرين على إظهار الموقف الصحيح للعبودية.

***

[1] البخاري: التاريخ الكبير، 3/338؛ الطبراني: المعجم الكبير، 5/71.

[2] صحيح البخاري، الحدود، 6.

İnsan kulluk hayatında ne yeise (ümitsizliğe) düşmeli ne de kendine aşırı güvenmelidir. O, işlediği cürümlerin her daim farkında olmalı ve Allah’ın mücrimlere de güzel işler yaptırabileceğini hiç aklından çıkarmamalıdır. Bunu yapabilen biri, Cenab-ı Hakk’ın ihsan ve teveccühlerini kendinden bilmez. Nail olduğu güzellikler karşısında şöyle der: “Normal şartlarda bu kirli zeminde, bu çorak arazide bu çiçekler, bu güller bitmezdi. Demek ki Allah’ın hususi bir teveccühü söz konusu!” Kendine böyle bakan, hem mazhar olduğu nimetlere şükürde kusur etmez hem de gurura girmez.

Çok küçük şeylere büyük işler gördürmesi, Allah’ın büyüklüğünü gösterir. O, sürçmüş, düşmüş, kırılmış, dökülmüş ve perişan hâle gelmiş sıradan insanlara bile fevkalâde büyük işler gördürebilir, onun eliyle bir beldeyi, bir ülkeyi ihya edebilir, sa’y ve gayretini semeredar hâle getirebilir. İnsan, kendi eliyle ortaya çıkan olağanüstü mazhariyetleri görünce, inhiraf etmemeli ve sapkınca düşüncelere kapılmamalıdır.

   Kazanma Kuşağında Yaşanan Kayıplar

Elde edilen başarı ve muvaffakiyetler karşısında istikameti koruyabilmek hiç de kolay değildir. Niceleri burada imtihanı kaybeder. Mesela etrafına on tane insan toplayan biri, kendini veli görmeye başlar. Hele bir de etrafındakilerin pohpohlaması ve uçurması söz konusuysa iş burada da kalmaz; birilerinin hüsnüzanlarına binaen kendisine verdiği makamlara sahip çıkarak gözünü kutupluğa, gavslığa diker. Belki de böyle bir zavallı, kendini, kutbiyet ve gavsiyeti cem etmiş biri olarak görür. Hatta burada da durmayarak mehdiyet, mesihiyet iddialarına girer, yerde yürümeye hakkı olmadığı hâlde kendini göklerde uçuyor gibi görür ve derken kazanma kuşağında üst üste kayıplar yaşar. Evet, bazen Allah’ın en büyük ihsanı, ikramını hissettirmemesidir.

Tekrar başa dönecek olursak, işlediği hata ve günahların farkında olan ve bunları hiç aklından çıkarmayan bir insan büyük iddialara girmez. Değil gavslık ve kutupluk gibi yüksek makamlara sahip çıkmak, sıradan insanlığı bile kendine çok görür. Çorak arazilerin gülistanlığa döndüğünü gördüğünde, “Benden bir şey olmaz ama her nasılsa Allah yoklukta varlık cilvesi gösteriyor.” der.

Bunları söylerken, tarihte bazı melâmilerin yaptıkları gibi de yapmamak gerektir. Onlar, bâlâ-pervâzâne (kendini olduğundan büyük görüp, büyük gösteren) iddialardan kaçınmak ve haddini bilmek için günah işlemenin lazım geldiği şeklinde bir hataya düşmüşlerdir. Bu da farklı bir inhiraftır. Mü’mine yakışan tavır, bir taraftan kirlenmeme adına kılı kırk yararcasına bir hayat yaşaması, diğer yandan da mevcut kirlerini görebilmesidir. Esasında insanın farkına varmadan işlediği cürümler, mesela bir yanlışa kulak kabartması, bir günaha adım atması, yalan bir söz söylemesi böyle bir muhasebe adına yeter de artar. İşlediği tek bir hatanın akabinde bin defa tövbe etmiş olsa bile, günahını hiç unutmamalı ve sürekli mülâhazalarında canlı tutmalıdır. Bunu yapabilen biri, Cenab-ı Hakk’ın onun sa’yine lütfettiği başarıları kendinden bilmez.

İsmet mülahazası, yani kendini günahsız ve hatasız görme, insan adına çok tehlikelidir. En önemli vasıflarından biri “ismet” olan enbiya-i izam dahi Allah karşısında tir tir titremiş ve hiçbir zaman gevşekliğe düşmemişlerdir. Bu açıdan insan, bu mülâhazaya karşı ilan-ı harp etmelidir. Bir taraftan iradesinin hakkını vererek ismet yolunda ölesiye bir ceht ve gayret sergilemeli ama diğer yandan da hiçbir zaman pir u pak olduğunu düşünmemelidir.

Evet, insanın haddini bilmesi çok önemlidir. Bediüzzaman Hazretleri şöyle bir söz nakleder: ﻃُﻮﺑَﻰ ﻟِﻤَﻦْ ﻋَﺮَﻑَ ﺣَﺪَّﻩُ ﻭَﻟَﻢْ ﻳَﺘَﺠَﺎﻭَﺯْ ﻃَﻮْﺭَﻩُ “Ne mutlu o adama ki, kendini bilip haddinden tecavüz etmez.” (Bediüzzaman, Mesnevî-i Nûriye, s. 158) Hepimiz etten, kemikten yaratılan insanlarız, nefis taşıyoruz. Sürekli bizi yoldan çıkarmaya çalışan bir şeytan var. Çok temiz bir toplum içinde neş’et ettiğimiz söylenemez. Gezip dolaştığımız sokaklar, belvâ-i âm sayılabilecek (kaçınılamayacak) ve paçaları kirletecek kirlerle doluydu. Hatta bazılarımız itibarıyla değil paçalarımızın kirlenmesi, belki gırtlağımıza kadar kirlere battık. Bu hâlimizle bizden bir şey olması mümkün değildi. Ne var ki Allah’ın öyle engin bir rahmeti var ki, bizim gibi mücrimlere bile çok güzel işler yaptırdı.

Evet, nail olduğu lütuf ve nimetlerin Allah’tan geldiğinin şuurunda olan biri, haddini aşmayacak ve boyunu aşkın iddialara girmeyecektir. Meselelere böyle hâlis bir tevhid ufkuyla bakabildiğimiz sürece, Allah da ihsan ve lütuflarını devam ettirecektir.

Öte yandan insan, işlediği günahların kendisini yeis bataklığına sürüklemesine de müsaade etmemelidir. Gırtlağına kadar levsiyat içinde dolaşmış biri dahi, Cenab-ı Hakk’ın rahmetinden ümit kesmemelidir. Bilindiği üzere Allah Resûlü (aleyhissalâtu ve’s-selâm), günah işleyen biri hakkında uygunsuz laflar edildiğini duyunca hemen müdahale etmiş ve onun, Allah ve Resûlü’nü sevdiğini söylemiştir. Dolayısıyla insan, geçmişte işlemiş olduğu hata ve günahların büyüklüğüne bakmadan Allah ve Resulüllah’ı sevmeye ve onların yolunda olmaya gayret etmelidir. “Ey Allah’ım, biliyorum ki benim i’rapta mahallim yok[1] ama Sen o mahalli verirsin!” diyerek büyüklüğü ve yüceliği, ulûhiyet ve rubûbiyet dairesinin biricik sultanı Allah’a verebilmeli; o daireye en büyük çağırıcı Hz. Muhammed Mustafa’ya (aleyhis’salâtü ve’s-selâm) bağlılık ve sevgisini devam ettirmelidir.  Eğer yapabiliyorsa Allah’a ve Resûlü’ne karşı sevgisini münacat ve naatlarla seslendirmelidir. İşlediği cürümler buna mâni olmamalıdır. Şeytan ve nefis, bu cürümleri gerekçe göstererek insana, kendini çok uzaklarda gösterebilir. Fakat o, duygu ve düşünceleriyle hep yakınlarda dolaşmasını bilmelidir.

   Narsist Ruhlar

Tarihte yaşamış hak dostlarına bakıldığında, onların, muhasebe endeksli olarak kendilerini yerden yere vurdukları ve kendilerine bir kıymet-i harbiye vermedikleri görülür. Asıl büyüklük buradadır. Benlik iddiasında bulunan insanların bir şey olması mümkün değildir. Enaniyet sahibi ve bencil insanlar sürekli kendilerini ifade etme ve farklılık ortaya koyma lüzumu duydukları için bir türlü fantezilerden sıyrılamazlar. Onlar, herkesin söylediği, herkesin inandığı fikirleri konuşmaktan hoşlanmaz, orijinalite ve farklılık ortaya koyabilme adına sürekli marjinal fikirler arkasında koşarlar. Dikkatleri üzerlerine çekebilme ve başkalarında hayranlık uyarabilme adına sıra dışı mütalaalar ortaya koymaya çalışırlar. Arzu ettikleri beğeni ve takdiri toplayamadıklarında çıtayı daha da yükseltirler. Hatta kendilerini pazarlama noktasında doğruların yetersiz kaldığı yerde, malzeme olarak yalanı kullanmaktan da kaçınmazlar.

Kendine, kendi düşüncelerine, kendi edasına, kendi endamına meftun bu tür narsist ruhlar, başkalarını da başkalarının yaptıkları şeyleri de beğenmezler. Bunların bir şeyle tatmin olmaları da zordur. Sürekli zikzak çizer, daldan dala sıçrarlar da ömürleri boyunca bir baltaya sap olamazlar.

Oysaki insanoğlunun varlığı bir damla suyla başlamıştır. Allah, onu yokluktan varlığa çıkarmıştır. Çoğumuz, dönüp sergüzeşt-i hayatımıza baktığımızda ve yaptığımız hata ve yanlışları düşündüğümüzde, yüzümüze bakılacak hâlimizin olmadığını görürüz. Allah bizi kul yaratmıştır. Bu sebeple insanın asıl büyüklüğü de Allah’a kulluğundadır. Ona düşen vazife, Allah’ın kendisini insan yaratmasıyla iktifa etmesi ve en büyük izzet ve şerefi O’na kullukta aramasıdır. İnsan, Allah’ın cebr-i lütfi olarak kendisine ihsan ettiği maddi-manevi bütün mevhibelere şükürle mukabelede bulunmalı ve bunları ubudiyetle inkişaf ettirmeye çalışmalıdır.

   Tevazu Kahramanları

Allah, mütevazi insanları tutar ve layık oldukları yere yükseltir. Tohum, toprağın bağrına düşmeyince mazhar-ı feyz olamaz. Yüzü yerde olanları Allah, ekstradan lütuflarıyla öyle kamet-i bâlâlar hâline getirir ki, onları insanlığa rehber kılar. İşte Şâh-ı Geylânî, işte Muhammed Bahâuddin Nakşibendî, işte Hasan eş-Şazilî, işte Abdülkadir el-Geylâni, işte Hz. Pir-i Muğan! Aradan asırlar geçmesine rağmen bu zatları hayırla yâd ediyor ve onların geride bıraktıkları âsâr-ı bergüzide ile yolumuzu bulmaya çalışıyoruz. Bunların her birinin unutulmayan simalar hâline gelmelerinin önemli bir sebebi, mahviyet, hacalet ve tevazu kahramanları olmalarıdır. Onlar bütün himmetlerini -kendilerini değil- Allah’ı ispat etmeye verdikleri için, Allah da onlara bir vücud-u câvidân (daimi, bâki mevcudiyet) vermiş, onlar adına gönüllerde sevgi vazetmiştir. Onlar tevhid hakikatini ispata koştukları için Allah da onları tespit etmiş (sabitkadem kılmış), her birini sizin ufkunuzu aydınlatan ve size yol gösteren birer rehber hâline getirmiştir. Aradan asırlar geçmesine rağmen biz hâlâ onların evratlarını (günlük okunması âdet haline getirilen dua) okuyor, onların geride bıraktıkları eserler vasıtasıyla günümüzün problemlerine çare bulmaya çalışıyoruz. Bundan daha güzel tespit olur mu?

En tehlikeli şey, insanın hesabının sorulmayacağını zannettiği şeyleri yapmasıdır. Mesela bazen yaptığımız salih amelleri kendimize bağlı yapar ve farkında olmadan onları kirletiriz. Şayet yaptığınız işleri, “eşi menendi yok” mülahazasıyla yaparsanız, bu dünyada ruhî ve kalbî hayatınızı felç eder, ahirete de bir şey bırakmamış olursunuz. Eğer söz O’nun etrafında cereyan ediyor ve yapılan hizmetler O’nun adına yapılıyorsa orada sizin kendinizi silmeniz gerekir. En zor şey de insanın kendini silmesidir. İnsan, pek çok şeyin üzerine bir çarpı çekerek onu yok sayabilir. Fakat kendi üzerine çarpı çekmesi hiç de kolay değildir. Ademoğlunun en büyük problemi, yine kendisidir. Hatta bunları nazari olarak konuşmak, anlatmak da kolaydır. Asıl mesele insanın his ve düşünce dünyasında olup bitenlerdir.

Bütün bu konularda yenilenmeye çok ihtiyacımız var. Hemen her gün bir kere daha düşünce ve mülahazalarımızı endazeden (ölçüden) geçirmeli, mihenge (kriter) vurmalı ve ne olduğumuzu, nerede durduğumuzu ve nasıl bir halde bulunduğumuzu gözden geçirmeliyiz. Yoksa inhiraflar kaçınılmaz olur. Bundan daha tehlikelisi de çok defa içine düştüğümüz inhirafın, inhiraf olduğunu dahi fark etmememizdir. Çok ciddi kaymalar yaşadığımız, gazab-ı ilâhiye doğru yürüdüğümüz hâlde kendimizi emniyette görmemizdir.

Çoğu zaman aklımızı ve hislerimizi kontrol edemiyor, ne tür kurgu ve planların arkasından koştuğumuzu bilemiyoruz. Mesela dünyayla ilgili meselelerde tamahkârlığa (aç gözlülük) girebiliyor, kazanma hırsıyla oturup kalkabiliyoruz veya yaşama tutkusu bütün benliğimizi sarabiliyor. Bu tür duygu ve düşüncelerin büyük günah cetvelinde bir yeri olmasa bile, durduğumuz yer itibarıyla Allah’a karşı düpedüz saygısızlık olduğunda şüphe yoktur. İşte bütün bu tehlikelerden uzak durma adına sürekli Allah’la münasebetlerimizi gözden geçirmeli ve doğru kulluk tavrını ortaya koyabilmeliyiz.

[1] “İ’rabda mahallim yok” tabiri Arapça’daki bir gramer kaidesinden alınmış idyumdur. İnsanın değersizliğini ifade için kullanılır.

***

Not: Bu yazı, 10-11 Haziran 2009 tarihlerinde yapılan sohbetlerden hazırlanmıştır.

إن إيجاد الحلول للمشكلات الاجتماعية ليس بالأمر الهين، فإذا تعذّر تحديد المنهج الصحيح لمعالجة المشكلات فستنشأ أخطاء أكبر لا سبيل إلى تلافيها بينما تحاولون تصويب خطإ واحد، فإن إزالة بقعة على السجادة لها أصولها وطريقتها الخاصة، فإن لم تكونوا على دراية بطريقة تنظيفها، فإن الأسلوب الذي ستَتّبعونه في التنظيف قد يتسبّب في توسيع رقعة البقعة وانتشارها، والمشكلات الاجتماعية تشبه ذلك، فقد تتسبّب المعالجة الخاطئة في مضاعفات يستحيل التغلب عليها، فإذا كانت هناك أصول وطريقة خاصة حتى لإزالة بقعة بسيطة، فمن المسلَّم به أن هناك أصولًا وطريقة خاصة أيضًا في إعادة مجتمع مشوه إلى هويته الأصلية، وتصحيح مساره، وضمان سيره المتناغم من جديد.

إن الصدق والإخلاص يلعبان دورًا شديد الأهمية في مسألة العفو والصفح عن كثير من الأخطاء، كذلك العزم والمثابرة من الآليات الرائدة والمتصدرة على طريق النجاح.. ومع ذلك فإنه إلى جانب هذا، إن لم تخضع القرارات التي ستُتخذ بشأن الأعمال التي يتعين القيام بها، للمبادئ العلمية والشرعية، ولم تُمرَّر من مرشح المنطق، ولم تُدقق ببصيرة وفطنة، فإنها ستجرف الإنسان إلى أخطاء كثيرة، فإن كثيرًا ممن يضطلعون بأعمال جميلة وطيبة يتعثرون ويسقطون وينقلبون رأسًا على عقب لأنهم لم يراعوا هذه الأمور بشكل كافٍ؛ حتى إنهم لا يلاحظون ذلك في بعض الأحيان.

وكما تحدث هذه الأخطاء في الحياة الشخصية والعائلية، مثلًا في إدارة الأسرة أو طريقة تربية الطفل، فكذلك قد تحدث أيضًا في دائرة أوسع مثل الحياة الاجتماعية والسياسية والاقتصادية، فإذا لم تتمّ صياغة التغيرات والتحولات والتشكّلات الاجتماعية وفق قواعد ومبادئ محددة، فمن الممكن أن تتسبب في مضاعفات ومشكلات يستحيل التغلب والسيطرة عليها.

على سبيل المثال قد تدشّنون حركة إصلاحية بنيّة صادقة على نطاق واسع من أجل تنمية المجتمع وتقدمه رغبة في الصعود به من “القاع” إلى “القمة”، غير أن هناك أسسًا حياتية كثيرة يجب وضعها نصب العين وهي: هل بنية المجتمع مواتية لهذا التغيير الجذري يا تُرى؟ وهل أفراد المجتمع قادرون على استيعاب وتقبّل التغيرات المطروحة أو المفروضة عليهم؟ وهل الظروف الراهنة مواتية لهذا؟ وهل الزمان والأوضاع مناسبة للقيام بهذه الأعمال؟ وهل قوتكم كافية لتحقيق ذلك؟ هل نظرتم إلى التغييرات التي تريدون إجراءها من منظور القيم الإنسانية العالمية؟ فلو بدأتم في الأمر دون أن تأخذوا كل هذا في الحسبان، فمن المحتمل جدًّا أن تتعرضوا للفشل والإخفاق؛ حتى ولو كنتم تبتغون خدمة الإنسانية، فإنكم ستقحمونها في النهاية في فواجع جديدة، فلا ينفعكم عندئذ لا صدقكم ولا هويتكم الدينية بمفردهما؛ لأن تحرككم وفق أهوائكم دون أن تضعوا كل هذه الأمور في الحسبان سيتسبب في دمار هائل بدلًا من البناء والإصلاح.

   عدم التسبب في النفور من قيمنا

ربما قد سلكنا طريقًا في تبليغ القلوبِ المحرومةِ الحقائقَ التي بلّغها الأنبياء الكرام إلى الإنسانية عن الله تعالى، ولكن إن لم نتبع الطريقة والأسلوب الصحيحين فلن تكفي نيتنا الصادقة في تحقيق غايتنا المثالية، والواجب علينا قبل أن نتحدث عن أمرٍ ما أن ننظر إذا ما كان مخاطبُنا مهيّأً لتلقي الحقائق المعروضة عليه أم لا، وأن نضع في الحسبان مدى استيعابه لما يُقال؛ وإلا أصبح الأمر كمن جاء يكحل العين فعماها، فيتولد عندئذ لديه شعور بالكراهية والنفور من قيمنا الذاتية.

ولا أقصد بالأهمّية حالةَ المخاطب فقط، وحالتنا -ونحن ننوي إعمالَ المبضع في المشكلات- مهمة أيضًا بنفس القدر، فيشترط أن نتمتع -باعتبار موقعنا- بالعلم والمعرفة والإرادة والخبرة والمقدرة لكي يتسنى لنا إنجاز المشاريع التي نصْبو إليها على أرض الواقع.. ولكن إذا شُرع في الأمر بتسرُّعٍ دون امتلاك المعدات والإمكانات الكافية، ودون التخطيط الجيد، ودون الأخذ بالأسباب، لتلقينا صفعة بعكس مقصدنا، وهذا ما عبر عنه الأستاذ بديع الزمان سعيد النورسي في أن الطمع والحرص يعود على صاحبه بالخيبة والخسران، وهذا لا يقتصر على المكاسب الدنيوية فحسب، والطمع ربما تسبب -وفق موضعه- في خسران وبطلان الأعمال المعنوية والأخروية على حد سواء.

على سبيل المثال ربما تتبنّون أفكارًا طيبة من أجل الإرشاد والتبليغ والتربية والتعليم والحب والتسامح، وتنفتحون على العالم من أجل تحقيق هذه الأفكار، فإذا حاولتم التحليق نحو هدفكم معتمدين على صدقكم وإخلاصكم وحماسكم فحسب؛ فسوف تعوقكم قوة الجاذبية الأرضية، والواجب عليكم عندئذ هو أن تخطو خطواتكم بتأنٍّ وتُؤْدَة، وألا تتخلوا عن التمكين والحذر، وألا تهملوا الأسباب.

فقد ورد في الحديث الشريف: “الأَنَاةُ مِنَ اللَّهِ وَالعَجَلَةُ مِنَ الشَّيْطَانِ“[1]، وقد اشتهرت مقولة: “العجلة من الشيطان” بين عامة الناس؛ لأن العجلة في الأمور التي تتطلب تخطيطًا ودراسة جدوى حقيقية، تؤدي بالإنسان إلى أخطاء جمَّة.

ومن ثم يجب عليكم حتى لا تقعوا في خطإ كهذا ألا تتخلّوا عن التمكين والحذر في الأعمال التي تضطلعون بها، وأن تتجنبوا السرعة والاستعجال، فإذا أردتم تقديم رسالة ما، فعليكم أن تقدموها بشكلٍ مناسب يؤلِّف القلوب، فإن لم تكن الإنسانية مهيأةً لاستقبال رسالتكم بصورتها الطبيعية، فعليكم أن تهذبوها وتضعوها في قالَبٍ يمكّنهم من استيعابها، بأن تقولوا ما تريدون آخذين في الحسبان مستويات إدراكهم.

   الطريقة الصحيحة لتقديم الرسالة

إذا أردتم أن يُكتب لمشاريعكم وخططكم المطروحة النجاح والتوفيق، فهناك الكثير من العوامل التي يجب عليكم أن تضعوها نصب أعينكم وأن تقيِّموها معًا؛ عليكم أولًا: أن تنظروا في مستواكم ومعلوماتكم وطاقتكم وعشقكم وشوقكم ووفائكم وصدقكم؛ ثانيًا: أن تحاولوا فهم وضع مخاطبيكم؛ ثالثًا: أن تضعوا في الحسبان المناخ الذي تعيشون فيه وظروف الزمان والأوضاع الراهنة؛ وأخيرًا: أن تحسبوا الاعتداءات والهجمات التي ستتعرضون لها من الفئات التي أشرِبت في قلوبها العداء والكراهية.

لذلك يجب ألا تَشرعوا في الأمر دون أن تطرحوا على أنفسكم مثل هذه الأسئلة: تُرى هل سيحظى المشهدُ الذي سنعرضه والانفتاحُ الذي نقوم به على رضا الجميع؟ تُرى كيف ستنعكس التطورات التي ستتحقق على الرأي العام؟ إلى أي مدى سيكون المجتمع أو العالم الذي نعيش فيه مهيَّأً للأعمال التي سنضطلع بها؟ هل هناك انسجام بين هدفنا ومُثلنا وبين قوتنا وإمكاناتنا؟ هل سنقدر على الوفاء بالشكر والحمد والثناء للحق جل جلاله بقدر الإنجازات والنجاحات المحتمل تحققها؟

يجب بالتأكيد أن نسأل أنفسنا هذا السؤال أيضًا حتى نستكمل المقصد من السؤال الأخير المذكور آنفًا: هل وصل الأبطال الذين سيكونون وسيلة لبناء كيان حقيقي إلى قوامٍ لا يجعلهم يسقطون في شراك العُجب والفخر أمام النجاحات التي سيحققونها؟ فإذا كان الإنسان في النهاية سيخالجه شعور الرغبة بأن يُشار إليه بالبنان وسيُعرّضه هذا للتشوّه؛ فمهما كان التغيير والتحويل الذي ساهم فيه فمن الأفضل له ألا يكون قد فعلَ شيئًا من هذا في الأساس، فإذا كنّا سنُؤلِّه أنفسَنا أمام الجماليات المحققة ونتحوّل إلى نرجسيِّين، ومن ثم نفقد رضا الله تعالى وثِقة رسوله صلى الله عليه وسلم، ونضيع المكانة التي نحن عليها باسم الدين، فلنترك كل شيء ونَدَعِ الأمر يسير بنفسه.. لذلك يجب على معماريِّي المستقبل أن يكونوا على درب “أهل الله وخاصته”.

أجل، كما أن الإخلاص والصدق والوفاء والتفاني قيمٌ مهمّة؛ فإنَّ نجاحَ مشاريعنا مرهونٌ بمواجهتِنا أنفسنا وتعرُّفِنا عليها، واكتسابِ قوامنا الحقيقي، والحصولِ على المعلومات الكافية عن المجتمع، واكتشافِ العالم من حولنا، ودراسةِ وإدراكِ أعدائنا الذين قد يتصدّوا لنا، ومن ثم فإننا مضطرون للتفكير في كل هذا جملة واحدة.

قد يُنعم عليكم الحق تعالى في بعض الأحيان بمزيد من الألطاف، فيأخذ بأيديكم رغم جميع نقائصكم وقصوركم ويرفعكم من الدرجة الأولى إلى الدرجة العاشرة، ويهيئ لكم الظروف والمناخ الذي ستعملون فيه، ويوجه القلوب إليكم، ويمُنّ عليكم بنجاحات وإنجازات عظيمة مقابل عملكم القليل.. أجل، ربما يتحقق هذا كله كَلُطْفٍ وأثرٍ من آثار رحمة الله، لكننا لا يمكننا بناءُ خططنا ومشاريعنا على مثل هذا اللطف الاستثنائي، لأننا نعيش ضمن دائرة الأسباب، لذا فنحن مكلفون بالأخذ بها، فهذا رسول الله صلى الله عليه وسلم رغم تعهُّد الله تعالى بحفظه وعصمته يخرج إلى غزوة أحُد لابسًا مغفرَه ومرتديًا درعين فوق بعضهما وهذا من لوازم مهمّة إرشاده وتبليغه.

ويمكن القول: إنه لا يمكن لأي فكر إنساني أن يبلغ المستوى السامي الذي نخص به الإنسانَ والقيمَ الإنسانية في عالمنا الفكري.. ولا يمكن لأي فكر أنثوي أن يقدِّر المرأة بقدر نظامنا الفكري، ولا أن يضعها في مثل المكانة السامية التي نضعها فيها.. إننا نحلم بما هو أبعد بكثير من كل ما يُعترف به من قيم إنسانية عالمية في يومنا الحاضر.. نحبُّ كلَّ الناس بغضِّ النظر عن هويّتهم، ونحترم الإنسان لإنسانيّته، فإن التزام العدل والحقِّ بحذافيره وعدمَ ظلمِ الناس؛ من الآليات الأساسية لقيمنا الثقافية، كما أننا نأمل أن تتنبّه الإنسانية جمعاء إلى هذه القيم، لا شك في أن الجميع لن يفكروا مثلَنا ولن يشبهونا، فهذا هو واقع الحياة، ونحن لا نجبر أحدًا على التشبّه بنا، ولكن على الأقل لنعملْ على تقديم أنفسِنا وتعريفِها بشكل صحيح، ونساهم في خلق جوٍّ ومناخٍ يسوده السلام والحب على مستوى العالم.

المهم أن يتم ذلك بالأسلوب والطريقة الصحيحة دون اللجوء إلى أي نوع من الفرض أو الإلزام أو التحفيز المفرط، وبأسلوب لا يخلِّف أي انزعاج أو أثر سلبي وراءه، وهذا يتطلب من المرء أن يكون منطقيًّا وعقلانيًّا قدر الإمكان، وأن يسير بحذر ويقظة.

وحتى يتسنى تحقيق ذلك فلا بدّ من مراجعة العقل الجمعي المشترك؛ لأن هذا ليس من الأعمال التي يقدر على تحمّلِ عبئِها فردٌ واحد ، فعلى الناس أن يتكاتفوا، ويحسبوا كيف يتحركون دون مضايقة أو جرح مشاعر أحد، ولا التسبب في ظهور مشاعر الكره والنفور لديه، على الجميع أن يستنفِذوا طاقة أذهانهم بهذا الأمر، وأن يبحثوا عن الوسائل والطرق المناسبة لجعلِ العالم أكثر ملائمًا للعيش.. يجب أن تمتد مهرجانات الحب إلى كل جنبات الأرض، وأن تتعانق الإنسانية، وأن يظهر للجميع أن العالم ليس ساحة قتالٍ وعراكٍ، يجب على الجميع أن ينظّموا أفكارَهم ومشاعرهم بشكلٍ جيد، ويصيغوا الإستراتيجيات حولها، ويجدوا الوسائل والحلول الجديدة على الدوام، وألا يُهملوا قطعًا العقلَ والمنطق والمحاكمة إلى جانب الحس والشوق والأمل، وأن يحققوا جميع أهدافهم وفق هذا.

   الثبات على الحق

وأخيرًا أودُّ أن ألفت انتباهكم إلى النقطة التالية: إذا كنتم ترون أن أعمالكم تتوافق مع العقل السليم والحقائق والظروف الراهنة، والأهم من هذا كله تتوافق مع المعايير الأساسية للدين؛ فعليكم بالصمود والثبات، فإذا حدَّدْنا طريقنا ووجهتَنا ومدارنا بما يتفق مع محكمات الدين ومبادئنا الأساسية، فلا ينبغي بعدئذ أن نخطو خطوة للوراء أو نحيد عن المسار، يجب أن نكون قادرين على تحمل مسؤولياتنا والمضي بها قدمًا دون تغيير أو انحراف، وعلينا ألا نقول في مواجهة أي إخفاق ومصيبة وابتلاء يقابلنا: “لم ينجح هذا، هيا فلنجرب شيئًا آخر”، بل ينبغي ألا ننسى أن هذا قد جاء من عند الله لحكمة معينة، فما علينا سوى القيامُ بواجبنا على أتمّ وجه ثم تركُ النتيجة لله تعالى، فإذا قلنا إن الأعمال المخططة وفق مبادئنا الأساسية “لم تنجَح” و”لم تُنجَز”، ولجأْنا في كلِّ مرة إلى طرقٍ مختلفة فلن نصل عندئذ إلى المراد ولن نبلغ الهدف.

إن التلاعبَ بالصيغ والقيام بتغييرات تناسب روح العصر في تفاصيل بعض الأمور هي أمور خارجة عن دائرة ما قلتُه وأعنيه، فإذا كانت المشكلات المعاشة قد ترتبت على أخطائنا، فلا يجب الإصرار على الخطإ، بل علينا أن نعمل على تصويبه، وألا نتمرد على الاقتراحات المعقولة؛ أي يجب أن نكون ثابتين على الحق من ناحية، ومن ناحية أخرى نتراجع عن أخطائنا، لأنه كما أن الثبات على فعل الخير يكسب الإنسان الثواب الجزيل فكذلك التراجع عن الخطإ.

***

[1] سنن الترمذي، البر، 66.

İçtimai problemlere çözüm getirmek kolay bir iş değildir. Doğru yaklaşım tarzı belirlenemediği takdirde bazen bir yanlışı düzeltmeye çalışırken düzeltilemeyecek daha büyük yanlışlara sebep olur, çok daha büyük problemlerle baş etmek zorunda kalırsınız. Halı üzerine dökülen bir şeyin lekesini çıkarmanın dahi bir usulü vardır. Şayet onu nasıl temizleyeceğinizi bilmezseniz, temizleme adına yapacağınız işlemlerle lekeyi daha da büyütürsünüz. Toplum içindeki problemlerin çözümlenmesi de bunun gibidir. Başvurulan yanlış mualece (tedavi) usulleri, altından kalkılmaz komplikasyonlara sebep olabilir. Basit bir lekeyi silmenin bile bir usulü varsa, deformasyona uğrayan bir toplumu yeniden hüviyet-i asliyesine döndürmenin, rayına oturtmanın ve tekrar ahenkli yürüyüşünü temin etmenin de kendine göre bir yöntemi vardır.

İhlas ve samimiyet, pek çok hatayı affettiren çok önemli birer değerdir. Aynı şekilde azim ve kararlılık da başarıya giden yolda önde gelen dinamiklerdendir. Ne var ki bunun yanında, yapılacak işlerle ilgili alınacak kararlar bilgi ve şer’î disiplinlerle test edilmiyor, mantık süzgecinden geçirilmiyor, basiret ve firasetle tetkike tabi tutulmuyorsa, insana çok yanlışlar yaptırır. Doğru ve güzel işler yapma adına yola çıkan niceleri, bu hususlara yeterince riayet etmedikleri için sürçer, tökezler ve tepetaklak giderler. Hatta bazen bunun farkına da varmazlar.

Bu yanlışlar, insanın şahsî ve ailevî hayatında, mesela aile siyasetinde veya çocuk yetiştirme tarzında olabileceği gibi, içtimaî, siyasî ve iktisadî hayatta yani daha geniş bir dairede de olabilir. Sözgelimi sosyal değişim, dönüşüm ve oluşumlar şayet belli kural ve kaidelere göre şekillenmezse, altından kalkılmaz komplikasyonlara sebebiyet verebilir.

Mesela hâlis bir niyetle, toplumun gelişme ve ilerlemesi adına, onu “ibtida”dan “intiha”ya sıçratma mülâhazasıyla geniş tabanlı bir reform hareketi başlatmak istersiniz. Ne var ki burada göz önünde bulundurulması gereken çok hayatî esaslar vardır. Acaba toplumun bünyesi böylesine radikal bir değişime müsait mi? Toplum fertleri kendilerine teklif edilen veya dayatılan değişimleri sindirebilecek ve hazmedebilecek durumda mı? Konjonktür buna müsaade eder mi? Zaman ve şartlar yapılmak istenilen işlere uygun mu? Sizin gücünüz bu iş için yeterli mi? Yapmak istediğiniz değişimlere evrensel insanî değerler açısından baktınız mı? Bütün bunları göz önünde bulundurmadan yola çıkarsanız falso ve fiyaskolar yaşamanız kuvvetle muhtemeldir. Hatta insanlığa hizmet etme mülahazasıyla yola çıkarsınız da neticede onun başına yeni gaileler açarsınız. Burada ne samimiyetiniz ne de dinî kimliğiniz tek başına işe yaramaz. Şayet bütün bu hususları hesaba katmadan burnunuzun doğrultusuna giderseniz, yapma adına büyük yıkımlara sebep olursunuz.

   Değerlerimize Antipati Duyulmasına Sebep Olmama

Bizler, Cenâb-ı Hakk’ın, peygamberleri vasıtasıyla insanlığa bildirdiği hakikatleri muhtaç sinelere duyurma adına yola çıkmış olabiliriz. Fakat doğru usûl ve üslûbu yakalayamadığımız takdirde, niyetimizin güzelliği, mefkuremizi gerçekleştirme adına yeterli olmayabilir. Bir şey anlatmadan önce, muhataplarımızın, işittikleri hakikatleri kabul etmeye müsait olup olmadıklarına bakmamız, anlatılanları nasıl algılayacaklarını mutlaka hesaba katmamız gerekir. Aksi takdirde kaş yapayım derken göz çıkarırız da insanlarda, inandığımız değerlere karşı antipati hâsıl olabilir.

Sadece muhatapların durumu değil; problemlere neşter vurma niyetindeki bizim durumumuz da önemlidir. Durduğumuz yer itibarıyla, hedeflediğimiz projeleri gerçekleştirebilecek ilim, irade, tecrübe ve iktidara sahip olmamız şarttır. Yeterli donanım ve imkânlara sahip olmadan, iyi bir planlama yapmadan ve sebeplere riayet etmeden acelecilikle yola çıkılırsa, maksadın aksiyle tokat yenebilir. Bediüzzaman Hazretleri hırsın, kayıp ve hüsran sebebi olduğunu ifade eder. Bu, sadece dünyevî kazançlar hakkında geçerli değildir; manevî ve uhrevî işlerde de yerine göre hırs, hasaret (zarar) sebebi olabilir.

Mesela sizler, irşat ve tebliğ, talim ve terbiye, sevgi ve hoşgörü adına güzel düşüncelere sahip olabilir ve bu düşüncelerinizi gerçekleştirme adına dünyaya açılabilirsiniz. Şayet sadece ihlâs, samimiyet ve heyecanlarınıza güvenerek hedeflerinize sıçramaya kalkarsanız, yerin çekim gücüne takılırsınız. Bunun yerine, acele etmeden, tedbir ve temkini elden bırakmadan, sebepleri ihmal etmeden adımlarınızı atmalısınız.

Bir hadis-i şerifte şöyle buyrulur: الأَنَاةُ مِنَ اللَّهِ وَالعَجَلَةُ مِنَ الشَّيْطَانِ “Teennî (temkin) ile hareket etmek Rahman’dan, acele ise şeytandandır.” (Tirmizî, Birr 66) Halk arasında da “Acele şeytandandır.” sözü meşhur olmuştur. Çünkü ciddi hesap ve fizibilite isteyen işlerde acele etmek, insana çok hata yaptırır.

İşte böyle bir hataya düşmemek için, yapacağınız işlerde temkini elden bırakmamalı, aceleciliğe düşmekten sakınmalısınız. Bir mesaj sunacaksanız, ısındıra ısındıra sunmalısınız. Şayet insanlık sizin sunacağınız mesajı natürel hâliyle kabul etmeye müsait değilse, onu rafine edecek ve onların hazmedebileceği şekle sokacaksınız. Söyleyeceğiniz şeyleri onların idrak seviyelerini göz önünde bulundurarak söyleyeceksiniz.

   Mesajı Doğru Sunmanın Yolu

Şayet ortaya koyduğunuz plan ve projelerin başarıya ulaşmasını istiyorsanız, pek çok faktörü aynı anda göz önünde bulundurmak ve birlikte değerlendirmek zorundasınız. İlk olarak kendi seviyenizi, bilginizi, gücünüzü, aşk u şevkinizi, vefa ve sadakatinizi gözden geçirecek, ikinci olarak muhataplarınızın durumunu anlamaya çalışacak, üçüncü olarak içinde yaşadığınız atmosferi, zamanın şartlarını ve konjonktürü göz önünde bulunduracak ve son olarak da düşmanlığa kilitlenmiş kesimlerin hamle ve saldırılarını hesaba katacaksınız.

Dolayısıyla şu gibi soruları sormadan yola çıkmamalısınız: Acaba bizim tarafımızdan sergilenecek bir açılım ve görüntü umumun kabulüne mazhar olur mu? Acaba ortaya çıkacak gelişme ve inkişafın kamuoyundaki yansıması nasıl olur? Acaba içinde yaşadığımız toplum veya dünya efkârı yapacağımız işlere ne ölçüde müsait? Acaba hedef ve ideallerimizle güç ve iktidarımız arasında bir uyum var mı? Acaba elde edeceğimiz muhtemel başarı ve muvaffakiyetler ölçüsünde Cenab-ı Hakk’a hamd, sena ve şükür ile mukabelede bulunabilecek miyiz?

Son sorudan maksadı tamamlama adına şu soruyu mutlaka kendimize sormalıyız: Acaba ciddi bir oluşuma vesile olacak kahramanların, elde ettikleri başarılar karşısında ucb ve fahr’e girmeyecek ölçüde kıvamları tam mı? Zira ne tür bir değişim ve dönüşüme vesile olunursa olunsun, şayet bunu yapan insanlar neticede parmakla gösterilme hissine kapılacak ve bir deformasyona maruz kalacaklarsa, hiç olmasın daha iyi. Biz, ortaya çıkan güzellikler karşısında kendimizi putlaştıracak, bir narsist kesilecek ve böylece Allah’ı ve Resûlüllah’ı kaybedeceksek, dinimiz adına durduğumuz zemini yitireceksek, bırakalım her şey olacağı kadar olsun. Bu sebeple, geleceği yeniden inşa ve imar edecek şahısların, “ehlullah” olma yolunda bulunmaları gerekir.

Evet, ihlâs ve samimiyet, vefa ve sadakat çok önemli birer değer olduğu gibi, kendimizle yüzleşerek kendimizi tanımamız, gerçek kıvamımızı elde etmemiz, toplum hakkında detaylı bilgiye sahip olmamız, dünyayı bilmemiz, önümüze çıkabilecek potansiyel düşmanlardan haberdar olmamız da projelerimizin başarıya ulaşması adına çok önemlidir. Bunların hepsini birden düşünme mecburiyetindeyiz.

Bazen Cenab-ı Hak çok ekstradan lütuflarda bulunabilir. Bütün eksik ve kusurlarınıza rağmen sizi alır ve birinci basamaktan onuncu basamağa sıçratır. Şartları ve zemini yapacağınız işlere müsait hâle getirir. Gönülleri size yönlendirir. Minnacık gayretlerinize karşılık çok büyük muvaffakiyetler ihsan eder. Evet, bütün bunlar, Allah’ın merhametinin eseri, bir lütfu olarak gerçekleşebilir ama biz, plan ve projelerimizi böyle ekstradan teveccühlere bina edemeyiz. Çünkü sebepler dairesi içinde yaşıyoruz. Bu yüzden onlara riayet etmekle mükellefiz. Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) Allah’ın kendisini koruma vaadi olmasına rağmen rehberliğinin bir gereği olarak Uhud’a giderken miğferini takıyor, üst üste iki zırh birden giyiyordu.

Hiçbir hümanist düşünce, bizim düşünce dünyamızda insana ve insanî değerlere verdiğimiz yüksek seviyeyi yakalayamaz. Hiçbir feminist düşünce, kadına bizim düşünce sistemimiz kadar değer veremez ve onu mualla mevkiine oturtamaz. Biz, günümüzde evrensel insanî değerler olarak kabul edilen her ne varsa bunların çok daha ötesinin hayallerini kurarız. Kimliğine bakmaksızın bütün insanları severiz. İnsana, insanlığından dolayı saygı gösteririz. Hiç kimseye zulmetmeme, kılı kırk yararcasına adil ve hakperest olma bizim kültür değerlerimizin en temel dinamiklerindendir. Biz, insanlığın da bu değerlere uyanmasını arzu ederiz. Elbette herkes bizim gibi düşünmeyecek, bize benzemeyecektir, bu, hayatın realitesidir. Kimseyi bize benzemeye zorlayamayız fakat en azından kendimizi doğru anlatabilir, doğru tanıtabilir, dünya çapında bir barış ve sevgi atmosferinin oluşmasına katkı sunabiliriz.

Önemli olan, bunun, her tür dayatmadan, şovenlikten, hamasetten uzak durularak, rahatsızlığa ve tepkiye sebebiyet vermeyecek şekilde, doğru yol ve yöntemlerle gerçekleştirilmesidir. Bu da olabildiğince makul ve rasyonel olmayı, temkin ve teyakkuz içerisinde yol almayı gerektirir.

Bunları sağlama adına müşterek akla müracaat etmek çok önemlidir. Çünkü bunlar tek kişinin altından kalkacağı işler değildir. İnsanlar baş başa vermeli ve kimseyi küstürmeden, kırmadan, hazımsızlık ve çekememezliğe sevk etmeden nasıl hareket edeceklerinin hesabını yapmalıdırlar. Herkes zihnini çatlatırcasına bu mevzuya kafa yormalı ve dünyanın daha yaşanılabilir bir yer hâline gelmesi adına uygun yol ve vesileler araştırmalıdır. Sevgi şölenlerini dünyanın dört bir yanına yaymalı, insanlığı kucaklamalı, bu dünyanın kavga edilecek bir yer olmadığını herkese göstermelidir. Sahip oldukları duygu ve düşünceleri çok iyi sistemleştirmeli, bunlar etrafında stratejiler oluşturmalı, sürekli yeni yollar bulmalı, his, heyecan ve ümitlerinin yanında katiyen akıl, mantık ve muhakemenin payını ihmal etmemeli ve bütün açılımları buna göre gerçekleştirmelidir.

   Hakta Sabitkadem Olma

Son olarak bir hususa daha dikkatinizi çekmek istiyorum: Şayet yaptığınız işlerin selim akla, realitelere, konjonktüre ve hepsinden önemlisi dinin temel kıstaslarına uygun olduğunu düşünüyorsanız, orada sabitkadem olmasını bilmelisiniz. Temel disiplinlerimize ve dinin muhkematına bağlı olarak yolumuzu, yönümüzü ve yörüngemizi belirlemişsek, artık bundan sonra geri adım atmamalı, zikzak çizmemeliyiz. Değişmeden, başkalaşmadan üstlendiğimiz sorumluluklarımızı alıp ileriye götürebilmeliyiz. Yaşadığımız her başarısızlık, felaket, imtihan karşısında, “Bu tutmadı, hadi başka bir şey deneyelim.” dememeliyiz. Bunların belirli hikmetlere binaen Allah tarafından geldiğini de unutmamalıyız. Biz vazifemizi yapar, neticeyi Allah’a bırakırız. Temel disiplinlere göre planlanan işlerde “tutmadı”, “olmadı” diyerek her seferinde farklı yollara sülûk edersek, maksuda ulaşamaz, menzile varamayız.

Formatlarla oynama, detaya ait meselelerde zamanın ruhuna uygun değişiklikler yapma bu dediğimin haricinde şeylerdir. Aynı şekilde yaşanan sıkıntılar eğer bizim hatalarımıza terettüp etmişse, hatada ısrar etmez, yanlışımızı düzeltmesini biliriz. Yapılan makul teklifler karşısında temerrüde girmeyiz. Yani bir taraftan hakta sabitkadem olmasını, diğer yandan da hatalarımızdan geri dönmesini biliriz. Çünkü doğru yolda ısrar insana ne kadar çok sevap kazandırırsa, hatadan dönmek de öyledir.

***

Not: Bu yazı, 7 Haziran 2009 tarihinde yapılan sohbetten hazırlanmıştır.

   سؤال: ما مظاهر حب الله جل جلاله لعباده؟

   الجواب: نضطر في الغالب إلى التعبير عن بعض المفاهيم والمعاني السامية بضغطها في طيَّات ألفاظنا بسبب ضيق الكلمات وعجزها في التعبير عمّا نريد.. على سبيل المثال نتحدث عن حب الله تعالى ومحبته لعباده كما ذُكر في السؤال؛ لكن يجب ألا نغفل عن أن هناك معاني عميقة جمَّة تكمن خلف معانيهما الظاهرة، هناك بعض مظاهر وأمارات الحب والعاطفة عند الإنسان، ومع أن هذه المظاهر جميلة وإيجابية على وجه العموم، إلا أنه يكتنفها الضعف من جانب آخر؛ أي إن الحب له جوانب ضعف وقصور.. ومن ذلك مثلًا تعلُّقُ المحِبِّ بالمحبوب، وارتباطُه به وانجرافُه خلفه دون إرادة منه، ومن ثم يضطرّ المحِبّ إلى تقديم بعض التنازلات وفعل أشياء لا يريدها.

وعلى الشاكلة نفسها يستعين الناس ببعض الوسائل والطرق للتعبير عن حبهم للأشخاص الذين يحبونهم، فيعبرون عن حبهم أحيانًا بابتسامة وأحيانًا أخرى بكلمة، وأحيانًا بنظم القصائد لمحبوبهم وأحيانًا أخرى بخطاب، كما يُعبر أحيانًا عن الحب والعاطفة الداخلية بتقديم الهدايا، وأحيانًا بطرق أخرى مختلفة؛ غير أن كل هذه المعاني التي نعرفها عن الحب أو الأشياء التي يفعلها بنا الحب لا يليق التفكير فيها بشأن الحق المتعال جل جلاله.

ليس الحب فحسب، وإنما الأفعال الخاصة بالبشر مثل الغضب والحسد والغيرة والانتقام؛ تتضمن معاني مختلفةً عند نسبتها إلى الله جل جلاله، وليس من الصواب حملها على معانيها الحقيقية عند نسبتها إليه تعالى، ومن ثم فإن ما يُنسَب إلى الله تعالى من أفعال البشر في الآيات والأحاديث يُقصد به المعنى المجازي منها، إننا نعمل على فهم الحب والمحبة المقدسة الخاصة به تعالى انطلاقًا من تأثير الحب والمحبة والجذب والانجذاب فينا كبشر أو من بعض الأفعال التي نقوم بها تجاه المحبوب، على سبيل المثال إننا نتحرى مواضع إرضاء الإنسان الذي نحبه، وننأى بأنفسنا عن كل الأفعال والسلوكيات التي تضايقه وتضره، وينطبق الشيء نفسه على علاقتنا بالله سبحانه وتعالى أيضًا، وهكذا يجب علينا الوصول إلى أفكار تليق بالذات الإلهية انطلاقًا من مثل هذه المعاني اللازمة.

   تجليات اسم الله الودود

لقد قلنا: إن نُسِبت الألفاظ الخاصة بالأفعال والمشاعر البشرية إلى الحق تعالى يُرَدْ بها لازم معناها، ومن ثم فإنه عندما يُقال إن الله يحب عباده، تُفهم على الفور النتائج المترتبة على هذا الحب والمحبة.

ومن الآيات الكريمات التي تعبر عن حب الحق تعالى لعباده، قوله: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا﴾ (سورة مَرْيَمَ: 19/96)، وكما هو معلوم فإن “الودود” اسم من أسماء الله الحسنى، ومن مظاهر تجليات هذا الاسم الشريف هو أن الله تعالى يختص خلقه بعناية فائقةٍ تفوق المحبة، ويمكننا فهم هذا الحب وهذه العناية بنظرة صوفية وهي: “أن الله تعالى يعامل عباده بطريقة تُفرحهم وتُدخل السرور عليهم، ويوفّقهم إلى الأعمال والتصرفات التي تُرضيه عز وجل عنهم”.

فإن الود الموضوع لأصحاب الإيمان والعمل الصالح في الآية الكريمة قد عُبر عنه بفعل “سيجعل”، ومن المعلوم أن “سوف” تدل على المستقبل البعيد و”س” تدل على المستقبل القريب، ويُفهم من استخدام السين في الآية بأن الذين آمنوا وعملوا الصالحات سيحظون بهذا الحب وهم لا يزالون في هذه الدنيا؛ أي إن الله تعالى سيرضى عنهم في الدنيا وسيحبّبهم إلى خلقه كما أنه سيوفيهم أجورهم في الآخرة.

وهذا الحديث الشريف لرسول الله صلى الله عليه وسلم بمثابة تفسير لهذه الآية، يقول صلى الله عليه وسلم: “إذا أحَبَّ اللَّهُ عَبْدًا نادى جِبْرِيلَ: إنَّ اللَّهَ يُحِبُّ فُلانًا فأحِبَّهُ، فيُحِبُّهُ جِبْرِيلُ، فيُنادِي جِبْرِيلُ في أهْلِ السَّمَاءِ: إنَّ اللَّهَ يُحِبُّ فُلانًا فَأَحِبُّوهُ، فيُحِبُّهُ أَهْلُ السَّمَاءِ، ثُمَّ يُوضَعُ لَهُ القَبُولُ في أهْلِ الأرْضِ“[1].

لقد ذُكر جبريل عليه السلام بداية في الحديث؛ لأنه خُلق مجهزًا بكيفية خاصة لتلقِّي الوحي من الله ونقلِه إلى الأنبياء دون أن يتدخل أو يغير منه شيئًا، وربما ذُكر اسم جبريل عليه السلام نيابة عن زمرة من الملائكة.

حسنًا، كيف يكون حب الملائكة للإنسان، وماذا يعني؟ إنهم على سبيل المثال يدعون لكم، ويوجهونكم في الأمور التي تتعلقون بها بأفئدتكم وتركضون خلفها وتجعلونها غايتكم المثالية، ويسهلون أموركم، فيمسكون بأيديكم في المواطن التي ستزل فيها أقدامكم؛ حيث جعل الله ملائكته حجابًا لعزته وعظمته، فيرسل بعضًا من نعمه وإحسانه عن طريقهم.

الحب الموضوع في القلوب

جاء في الحديث الشريف أنه سيوضع لهذا الإنسان بعد ذلك القبول في السماء والأرض، أي إن من أهم مظاهر محبة الله لعبده أن يغرس محبته في قلوب الناس، فيجعلهم يُقبِلون عليه، ويستمعون إليه، ويُعِدون أنفسهم للإنصات إليه، ويهيئون جو الخدمة من أجله، فإذا عمَّكم جوٌّ من الحب في الأماكن التي تذهبون إليها وأقبل عليكم مخاطبوكم، فيجب أن توكلوا هذا إلى القبول الذي وضعه الله تعالى في أهل الأرض، وبذلك تَتّقون الوقوع في الشرك، فمن الجحود التجاهل التام لكل توجه إليكم، وإن عزو ذلك إلى نفوسكم هو كِبر عظيم، وما يجب فعله هو نسبة هذا الأمر إلى الله تعالى، فيمكنكم قول: “لو لم يضع الله مثل هذا القبول وهذا التوجه في القلوب لما استطعنا فتح هذه القلوب”، فينبغي للإنسان ألا يداخله الجحود أو الغرور، وبعد أن يرى الجماليات ويقدرها قدرها عليه أن ينسبها جميعها إلى الله تعالى؛ لأنها عبارة عن تجليات بطول موجات مختلفة لتوجه الحق تعالى إلى عباده الذين يحبهم.

من ناحية أخرى، فإن حفظ الله تعالى بعض عباده من الذنوب والمحرمات هو مظهر آخر من مظاهر حبه تعالى عباده، فالعصمة صفة خاصة بالأنبياء، ومن ثم فإن العصمة المطلقة من المحرمات ليست إلا لهم فقط، لأن هذا من مقتضيات وظيفتهم ومهمتهم، لكن الله تعالى قد يحفظ من الذنوب والآثام أيضًا مَن وصل من عباده إلى درجة الحبيب المحبوب، فإذا ما أوشكت أقدامهم على الوقوع في الزلل يأتي المدد بالحفظ الإلهي فيمسك بهم وينتشلهم، فإذا كانوا على شفا جرف هار أمسك بهم من الخلف وحال دون سقوطهم وتردِّيهم، لأنه لا يضيِّع أحباءه، حتى ولو زلت أقدامهم وسقطوا فإنه لا يسمح لهم بالبقاء والاستمرار بالذنب.

وربما يمن الله تعالى بألطاف زائدة على بعض من عباده في سن مبكرة بأن يهيئهم ويشكلهم ويعصمهم من الآثام لعلمه تعالى بأنهم سيستعملون إرادتهم في المستقبل في سبيل الخير، وسيضطلعون بخدمات طيبة، وهذه كلها تجليات مختلفة لألطاف الرب الجليل على عباده الذين يحبهم، ﴿ذَلِكَ فَضْلُ اللهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾ (سورة المَائِدَةِ: 5/54).

“فَإِذَا أَحْبَبْتُهُ…”

يشير هذا الحديث القدسي أيضًا إلى مظهر آخر من مظاهر حب الله تعالى للعبد: “وَمَا تَقَرَّبَ إِلَيَّ عَبْدِي بِشَيْءٍ أَحَبَّ إِلَيَّ مِمَّا افْتَرَضْتُ عَلَيْهِ، وَمَا يَزَالُ عَبْدِي يَتَقَرَّبُ إِلَيَّ بِالنَّوَافِلِ حَتَّى أُحِبَّهُ، فَإِذَا أَحْبَبْتُهُ: كُنْتُ سَمْعَهُ الَّذِي يَسْمَعُ بِهِ، وَبَصَرَهُ الَّذِي يُبْصِرُ بِهِ، وَيَدَهُ الَّتِي يَبْطِشُ بِهَا، وَرِجْلَهُ الَّتِي يَمْشِي بِهَا…”[2].

وهذا يعني أن الله إذا أحب عبدًا من عباده فتح أذنه على عالم المعنى، وهيّأه للسماع على نحو أفضل وأدقّ، فإن هذا الشخص ينفتح على علم الوحي المعروف بالسمعيات، ويفهمه جيدًا.. في الوقت نفسه تُفتح عيناه على الأوامر التشريعية والتكوينية، ويبدأ في رؤية الأشياء بشكل أفضل، فإذا ما نظر إلى كتاب الكائنات المعروض أمامه تدفقت بداخله أنوار المعرفة.. وفي الوقت ذاته يوجه ربنا جل وعلا هذا العبد ليستخدم يديه ورجليه في الطريق القويم، ويحفظه من أن يخطو خطوة إلى الخطإ، وعلى ذلك يمكننا إرجاع هذا الحديث أيضًا على الحفظ الإلهي المذكور آنفًا.

ووفقًا للحديث الشريف فإن السبيل إلى نيل المؤمن مرتبة كهذه؛ هو أن يؤدي أولًا الفرائض بتمامها، ويتبعها بالتقرب إلى الله تعالى بأداء النوافل. أجل، يمكننا القول إن أحد العوامل الموصلة إلى المحبة الكاملة هي “التقرّب بالنوافل”.

وأخيرًا فإن من مظاهر تجليات حب الله لعباده أيضًا هو العشق والشوق اللذان يشعر بهما العبد بداخله تجاه الحق تعالى، فإن توجُّه الله تعالى لعبده يقابله توجه لدى العبد لله تعالى، على سبيل المثال قد يطلب المرء بنية صادقة من الله الصدق والوفاء والمحبة والتوجه، فيرفع يديه على الدوام قائلًا: “اللهم اجعلني هائمًا في حبك حتى ينمحي كل ما سواك من أمام عيني ويضمحل، فإذا ذكرتك اقشعر بدني، وفاضت نفسي بالشوق والهيجان، أريد حبًّا وتوجّهًا يسلبني من نفسي، ويُنشِئني عندك نشأة أخرى”، إن الإنسان الذي يطلب هذا من الله تعالى هو بطل هذا الأفق حتى وإن لم تُلبّ مطالبه، فمن العباد من يتقبل الله منهم هذه الدعوات، ومنهم من يمنّ عليهم بلطفه دون أن يشعرهم حتى لا يتعرضوا للامتحانات والابتلاءات.

كل هذا تجلياتٌ لألطاف الرحيم الودود على عباده الضعفاء العاجزين، فيصيب بفضله ولطفه من يشاء.

***

[1] صحيح البخاري، بدء الخلق، 6؛ صحيح مسلم، البر، 157.

[2] صحيح البخاري، الرقاق، 38.

   Soru: Cenâb-ı Hakk’ın kullarını sevmesinin tezahürleri nelerdir?

   Cevap: Kelime darlığından ötürü çoğu zaman bir kısım yüce mefhum ve manaları kendi lafızlarımızın içine sıkıştırarak ifade etmek zorunda kalıyoruz. Mesela soruda ifade edildiği gibi Allah’ın kullarını sevmesinden, onlara muhabbet duymasından bahsediyoruz. Fakat bunların, zahirî anlamlarının ötesinde çok daha derin manalarının olduğunu akıldan çıkarmamak gerekir. Sevmenin, muhabbet duymanın, insanlarda bir kısım tezahürleri vardır. Bu tezahürler genel itibarıyla olumlu ve güzel olsa da, bir açıdan zaaf da sayılır. Yani sevmenin arızalı, kusurlu yönleri de vardır. Mesela sevdiğiniz bir insana aşırı düşkünlüğünüz olur. Elinizde olmadan ona tutulur ve arkasından sürüklenirsiniz. Dolayısıyla da istemediğiniz şeyleri yapmak, bir kısım tavizler vermek zorunda kalırsınız.

Aynı şekilde insanların, sevdiği şahıslara karşı sevgilerini gösterme yolları vardır. Sevgilerini bazen bir tebessümle, bazen sözle ifade ederler. Bazen sevdikleri insanlar için şiirler yazar, bazen de mektupla bunu ortaya koyarlar. İçteki bu sevgi bazen hediyeler şeklinde, bazen daha başka şekilde açığa çıkar. Ne var ki bizim sevgiden anladığımız bütün bu manalar veya sevginin bize yaptırdığı şeylerin hepsi, müteâl olan Cenab-ı Hak hakkında düşünülemez.

Sadece sevgi de değil, insanlara ait birer fiil olan gazaplanma, kıskanma, intikam alma gibi fiiller Allah’a nispet edildiklerinde farklı manalar taşırlar. Bunları hakikî anlamlarıyla Allah hakkında kullanmak doğru değildir. Dolayısıyla bu fiillerin Allah’a nispet edildiği âyet ve hadislerde mecazî anlam muraddır. Biz, sevgi ve muhabbetin, cezbe ve incizapların bizim üzerimizde meydana getirdiği tesirden veya bunlardan yola çıkarak ortaya koyduğumuz bir kısım fiillerden hareketle Allah’ın kendine mahsus mukaddes sevgisini ve muhabbetini anlamaya çalışırız. Mesela biz, sevdiğimiz bir insana karşı iyilik yollarını araştırırız. Onu üzecek, ona zarar verecek davranışlardan uzak dururuz. Allah için de aynı şey söz konusudur. İşte bu gibi lazımî manalardan hareketle Zat-ı Ulûhiyet’e yakışır mülahazalara ulaşmalıyız.

   Vedûd İsminin Tezâhürleri

Beşerî duygu ve fiillere ait lafızlar Cenab-ı Hakk’a nispet edildiğinde bunların lazımları murat edilir dedik. Dolayısıyla Allah’ın kullarına sevgi duyduğu ifade edildiğinde, sevgi ve muhabbete terettüp eden neticeler anlaşılır.

Cenâb-ı Hakk’ın insanlara karşı sevgisini ifade ettiği âyetlerden biri şu şekildedir: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا “Rahman, iman edip, salih ameller yapanlar için bir vüd (sevgi) vaz edecek, (Onları hem Kendi, hem de mahlûklar nezdinde sevimli kılacaktır.)” (Meryem sûresi, 19/96) Bilindiği üzere esmâ-i hüsnâ’dan biri de Vedûd’tur. Allah, bu ism-i şerifin bir tezahürü olarak mahlûkata karşı muhabbetin de ötesinde bir alâka duyar. Sûfice bir yaklaşımla bu sevgi ve alâkayı, “Allah Teâlâ’nın, kullarını memnun ve mesrur edecek şekilde onlara muamelede bulunması ve onları rızasına uygun tavır ve davranışlara muvaffak kılması” şeklinde de anlayabiliriz.

Bu âyet-i kerimede, iman ve salih amel sahipleri için vaz’ edilecek sevgi, “seyec’alü” fiiliyle ifade ediliyor. Bilindiği üzere Arapça’da “sevfe” edatı uzak geleceğe, “sin” harfi ise yakın geleceğe delalet eder. Ayette “sin” kullanılmasından hareketle, iman ve amel sahiplerinin daha bu dünyada sevgiye mazhar olacakları anlaşılıyor. Yani Allah, onların mükâfatını fazlasıyla ahirette vereceği gibi, daha dünyada iken de onlardan razı olacak ve kullarına da onları sevdirecektir.

Peygamber Efendimiz’in (sallallâhu aleyhi ve sellem) şu hadis-i şerifleri bu âyetin bir açıklaması gibidir: “Allah bir kulu sevdi mi Hz. Cebrail’e, ‘Allah falanı seviyor, onu sen de sev!’ diye seslenir. Onu Cebrail de sever. Sonra Cebrail Aleyhisselam, sema ehline, ‘Allah falanı seviyor, onu siz de sevin!’ diye nida eder, derken bütün sema ehli de onu sevmeye başlar. Sonra onun için yeryüzünde (insanlar arasında) hüsn-ü kabul vaz’ edilir.” (Buhârî, bed’ü’l-halk 6; Müslim, birr 157)

Hadiste ilk olarak Cebrail Aleyhisselam zikrediliyor. Çünkü o, Allah’tan vahiy alabilecek ve içine hiçbir şey karıştırmadan peygamberlere iletebilecek keyfiyette yaratılmış hususi donanımlı bir varlıktır. Burada, meleklerden bir zümrenin temsilcisi olarak Hz. Cebrail’in ismi zikrediliyor ve örnek olarak o nazara veriliyor da olabilir.

Peki, meleklerin insanı sevmesi nasıl olur ve insan için ne ifade eder? Mesela onlar insan için dua ederler. Gönlünüzü kaptırdığınız, arkasında koştuğunuz, gaye-i hayal hâline getirdiğiniz konularda size rehberlik yapar, işlerinizi kolaylaştırırlar. Ayağınızın kayacağı zeminlerde elinizden tutarlar. Allah, meleklerini de izzet ve azametine perde yapmıştır. Bir kısım nimet ve ihsanlarını onlar vasıtasıyla gönderir.

   Kalblere Konulan Sevgi

Hadis-i şerifte, daha sonra gökte ve yerde de o insan için sevgi vaz edileceği ifade ediliyor. Demek ki Allah’ın kullarını sevmesinin önemli tezahürlerinden biri, kalblere onun hakkında sevgi koyması, insanların ona karşı alâka duymaları, söylediklerine kulak vermeleri, onu dinlemeye hazır hâle gelmeleri ve onun için hizmet zeminleri hazırlamalarıdır. Eğer gittiğiniz yerlerde size karşı bir sevgi atmosferi oluşuyor, muhatap olduğunuz insanlar size alaka duyuyorlarsa, bunu Cenab-ı Hakk’ın vaz ettiği sevgiye bağlamak gerekir. Bu takdirde şirkten de sakınmış olursunuz. Size gösterilen teveccühü bütün bütün görmezden gelme nankörlük olur. Bunu kendinizden bilme ise kibirdir. Yapılması gereken, bunu Allah’a vermek, “Şayet Allah, kalblere böyle bir sevgi ve teveccüh koymasaydı, ben o kalbleri açamazdım.” diyebilmektir. İnsan bu konuda ne nankörlüğe düşmeli ne de fahirlenmeye girmeli; güzellikleri görüp takdir ettikten sonra hepsini Allah’a vermesini bilmelidir. Çünkü bunların hepsi, Cenab-ı Hakk’ın, sevdiği kullarına karşı teveccühünün değişik dalga boyundaki tecellilerinden ibarettir.

Öte yandan, Allah’ın, bazı kullarını günahlara ve haramlara karşı koruması da sevgisinin tezahürlerindendir. İsmet sıfatı sadece peygamberlere mahsustur. Dolayısıyla haramlara karşı mutlak bir koruma da sadece onlar için söz konusudur. Onların vazife ve misyonları bunu gerektirir. Fakat Allah, habibi ve mahbubu hâline gelmiş kullarını da günahlardan sıyanet buyurabilir. Tam düşecekleri anda sıyanet-i ilâhiye imdatlarına yetişerek onları tutup kaldırabilir. Tam çukura yuvarlanacaklarken arkadan onları tutarak düşmelerine mani olabilir. Çünkü O, sevdiklerini zayi etmez. Sürçseler ve düşseler dahi günahta devamlı kalmalarına fırsat vermez. 

Hatta Allah, bazı kullarının istikbalde iradelerini hayır istikametinde kullanacaklarını ve ortaya güzel hizmetler koyacaklarını bildiğinden, erken yaşlarından itibaren onlara ekstra lütuflarda bulunabilir, onları yontup şekillendirebilir, günahlardan sıyanet buyurabilir. Bunların hepsi O’nun, sevdiği kulları üzerindeki ayrı birer lütuf tecellisidir. “İşte bu, Allah’ın lütfudur, onu dilediğine verir. Allah vâsi ve alîmdir (ihsanı boldur, her şeyi hakkıyla bilir.)” (Mâide sûresi, 5/54)

   “Ben Kulumu Sevince…”

Şu hadis-i şerifte de Allah’ın kullarını sevmesinin ayrı bir tezahürüne işaret edilir: “Kulum bana, kendisine farz kıldığım ibadetlerden daha sevimli bir amelle yaklaşamaz. Farzları eda eden kulum nafilelerle bana yaklaşmaya devam eder. Öyle ki nihayet ben onu severim. Ben kulumu sevince de artık onun işiten kulağı, gören gözü, tutan eli… olurum.” (Buhârî, rikak 38)

Demek ki Allah bir kulunu sevince, onun kulağını mana alemine açıyor ve en doğru ve mükemmel şekilde duymasını sağlıyor. Böyle bir kişi sem’iyyat dediğimiz vahiy bilgisine açılır ve onu daha iyi kavrar. Aynı şekilde tekvinî ve teşriî emirlere karşı gözleri açılır, görülecekleri daha iyi görmeye başlar. İnsanın başını döndüren bir meşher olan kâinat kitabına baktıkça, içine marifet hüzmeleri akar. Rabbimiz, aynı zamanda böyle bir kuluna elini ve ayağını da doğruluk istikametinde kullandırır. Ona yanlış adım attırmaz. Bu hadisi de biraz önce üzerinde durulan sıyanet-i ilâhiyeye irca edebilirsiniz.

Hadis-i şerife göre mü’minin böyle bir mertebeye nail olmasının yolu, önce farzları tastamam yerine getirmesi, arkasından da nafilelerle Allah’a yaklaşmaya devam etmesidir. Evet, muhabbet-i kâmileye götüren faktörlerden bir tanesi de “kurb-u nevafil” diyebileceğimiz ibadetlerdir.

Son olarak, Allah’ın kullarını sevmesinin diğer bir tezahürü de, onların Cenab-ı Hakk’a karşı içelrinde duydukları aşk u şevktir. Cenab-ı Hakk’ın teveccühüne karşı insanın içinde de bir teveccüh hâsıl olur. Mesela bir insan, samimi olarak Allah’tan sadakat, vefa, muhabbet ve teveccüh isteyebilir. Ellerini açıp sürekli, “Allahım, Seni öyle sevmek istiyorum ki Senden başka gözümden her şey silinip gitsin. Seni andığım zaman burnumun kemikleri sızlasın, heyecanla coşayım. Beni benden alıp götürecek ve Sende yeniden var edecek bir sevgi ve teveccüh istiyorum.” diyebilir. Onun bu istekleri tezahür etmese bile, Allah’tan bunları isteyen bir insan bu ufkun kahramanıdır. Allah, bazı fıtratların bu taleplerini kabul ederken, bazı fıtratlara da imtihan yaşamamaları için, ikramını hissettirmeden verebilir.

Bütün bunlar, Rahîm ü Vedûd olan o Zat-ı Zülcelâl’in, âciz kullarına lütuf tecellileridir ve O dilediğini fazl u lütfuna mazhar kılar.

***

Not: Bu yazı, 5 Haziran 2009 tarihinde yapılan sohbetten hazırlanmıştır.

   سؤال: ما معنى البدعة؟ وما ماهيتها وإطارُها؟

   الجواب: البدعة هي استحداث أمور جديدة في الدين، وإلحاق إضافات جديدة به بعد اكتماله على يد صاحب الشريعة الغراء صلى الله عليه وسلم، أو الإتيان بأفعال وتصرفات تخالف الأدلة الشرعية.

فمثلًا يقول سيدنا رسول الله صلى الله عليه وسلم معلّمًا أمّته شروط الصلاة وأركانها تفصيلًا: “صَلُّوا كَمَا رَأَيْتُمُونِي أُصَلِّي“[1]، وعلى ذلك فكل إضافة أو تغيير يطرأ على الصلاة فيما بعد يسمى بدعة.

ومن البدعة أيضًا أن يستحدث الإنسانُ بعضَ الأمور في الصوم بعد أن بيّن الكتاب والسنة كيفيته بالتفصيل؛ مثل التلاعب بأوقات الصوم أو الاقتصار على تناول بعض الأطعمة كما يفعل أتباع الديانات الأخرى.

يقول سيدنا رسول الله صلى الله عليه وسلم في حديثه الشريف: “إِنَّ خَيْرَ الْحَدِيثِ كِتَابُ اللهِ، وَخَيْرُ الْهُدَى هُدَى مُحَمَّدٍ، وَشَرُّ الْأُمُورِ مُحْدَثَاتُهَا، وَكُلُّ بِدْعَةٍ ضَلَالَةٌ“[2]، وعلى ذلك فالمبتدِع هو مَن خرج عن الإطار الذي حدده الدين الحنيف.

حيطة الصحابة

ونظرًا لهذا الخطر الجسيم تعامل الصحابة الكرام رضوان الله عليهم أجمعين مع الأمر بحيطة وحذر كبيرين تجاه البدع، فمثلًا عندما دخل عبد الله بن عمر رضي الله عنه برفقة تلميذه “مجاهد” المسجدَ للصلاة فثوَّبَ المؤذّن -أي نادى بعد الإقامة ودعا الناس للصلاة مرة أخرى دون داعٍ- غادر ابن عمر المسجد على الفور دون أن يصلي فيه وقال لتلميذه مجاهد: “اخْرُجْ بِنَا مِنْ عِنْدِ هَذَا الْمُبْتَدِعِ”[3].

والواقع أنه ليس من اليسير الحكم بحرمة شيء كهذا، ولا سيما القول بضلالته، ولكن هؤلاء القوم كانوا يتعاملون بهذا الحذر الشديد حتى لا يلتبس في الدين ما ليس منه؛ لأنهم كانوا يرون أن الدين قد وصل إلى ذروة تمامه وكماله بالأحكام التي وضعها صاحب الشريعة صلوات ربي وسلامه عليه، ويوقنون بأنهم سيصلون إلى مرضاة الله تعالى بهذه الأحكام فحسب، دون الحاجة إلى أي شيء غيرها.

نستنبط من هذا أن الطريق الأحوط في العبادات هو عدم الخروج عن الأحكام الثابتة بالقرآن أو السنة سواء أكانت فعلية أو قولية أو تقريرية، وتجنب خلطها بأي شيء لم تأت به السنة قدر المستطاع، فمثلًا لا بأس أن يجلس الإنسان في مكان ما، ويقرأ سورة الإخلاص ألف مرة، أو سورة الفاتحة عددًا من المرات، أو يدعو ربه سبحانه وتعالى كيفما يشاء، أو يسبّحه بالقدر الذي يريد، فإن قراءةَ القرآن والدعاءَ والذكرَ من جملة العبادات والطاعات التي يؤجَر عليها المؤمن، أما أن يعبث الإنسان بصلاته، ويتلاعب بركوعها وسجودها وقيامها، ويضيف عليها ما ليس منها؛ كأن يأتي بأدعية خاصة أو آيات معينة لم تنصّ السنة على تلاوتها في هذه المواضع، بل ويرى ضرورة قراءتها في مثل هذه الأركان؛ فهذا كله من قبيل البدعة.

   أركان الأذان

ولذا فليحذر الإنسانُ أن يأتي بأمور تخالف روح الدين وجوهره في العبادات والطاعات، فالبدعة ليست عبارة عن إحداث أمور جديدة في الدين فحسب، بل من البدعة أيضًا تبديلُ العبادات الموجودة، وصبُّها في قوالب مختلفة، وعلى سبيل المثال فلا يجوز التلاعب ولا التبديل أو الاستعاضة عن ألفاظ الأذان المعروفة التي تبدأ بـ”الله أكبر”، وتنتهي بـ”لا إله إلا الله”؛ لأن الأذان لم يُشرَّع إلا بعد أن رآه اثنان من الصحابة في الرؤيا، فتعلماه، ثم أخبرا به رسول الله صلى الله عليه وسلم الذي استحسنه وأقره، فكان إقرار النبي صلى الله عليه وسلم تشريعًا له، وعليه لا يجوز تبديل هذا الحكم فيما بعد.

وهذا يعني أن تبديل ألفاظ الأذان يخرجه عن كونه أذانًا، فلا يجوز مثلًا استبدال ألفاظ الأذان العربية بالترجمة الموضوعة لها في أي لغة، ولو حدث لصار هذا بدعةً وتغييرَ حكم من أحكام الدين، فلا اعتبار للأذان بهذه الألفاظ المترجمة حتى لو كرّرها الإنسان خمسين مرة، ولقد ظهرت مثل هذه البدعة عندنا في فترة ما قديمًا، وعلى حد علمي لم تُمَس أركان الأذان في أي مكان بالعالم من عهد النبي صلى الله عليه وسلم حتى يومنا هذا إلا في تركيا.

ليس الأذان فقط، بل وحتى طُلب أيضًا أداء الصلاة مترجمة، إلا أن هذا الطلب قد أُلغي ولم يُعمل به بسبب معارضة العلماء له، ولو حدث وفُعّل هذا الطلب لكان بدعة أكبر، وخرجت الصلاة عن كونها صلاة، ولقد احتج البعض في هذه المسألة بفتوى للإمام أبي حنيفة رحمه الله، بيد أن هذه الفتوى كانت بشأن قراءة الفاتحة بالفارسية أو بلغة أخرى لفترة مؤقتة من أناس غير قادرين على قراءة العربية بشكل صحيح، فضلًا عن أن بقية الفقهاء العظام لم يوافقوا أبا حنيفة في رأيه هذا، بل إن مثل هذه الفتوى لم تشتهر حتى في المذهب الحنفي[4]، وعلى ذلك فلا يوجد مستند شرعي لجواز القراءة في الصلاة باللغات الأخرى؛ بحجة وجود مثل هذه الفتوى الخاصة بقراءة سورة الفاتحة فقط.

ولقد سُئل بديع الزمان سعيد النورسي رحمه الله فقيل له: “إن أهل الكشف قد قالوا بـحدوث بشارات وفتوح لأهل السنة والـجـماعة وتكشف عنهم الغمة في رمضان، ولكن لـم يظهر شيء من هذا القبيل، فكيف يـخبر أمثال هؤلاء من أهل الولاية والكشف عما هو خلاف الواقع؟! فأجابهم قائلًا: إن دخول البدع في الـجوامع في الشهر الـمبارك مع الأسف حجبت الاستـجابة والقبول، فلـم تفرج الكربة ولـم تكشف الغمة[5].

لم يبين بديع الزمان ماهية هذه البدع؛ لأن ذكرها في تلك الآونة كان جرمًا كبيرًا، والحال أن البدعة التي كان يقصدها الأستاذ النورسي هي رفع الأذان والإقامة باللغة التركية، وبسبب ذلك انقطع التوجه الإلهي، وهذا الرأي الذي قال به بديع الزمان يشير إلى مدى أهمية الحفاظ على الأركان والضوابط التي وضعها لنا الشارع الحكيم.

يقول ربنا تبارك وتعالى: ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾ (سورة الْحِجْرِ: 15/9)، ومن ثَمّ فإن أهم جانب يقع على عاتق الناس في مسألة حفظ القرآن وبالتالي صيانة الدين هو تجنُّب البدع؛ لأن كل بدعة تعني المساس بجوهر الدين وأركانه، وتحريف جزء منه، والواقع أن التحريف في الأديان السماوية السابقة قد بدأ بمثل هذه البدع الصغيرة؛ حيث تم التلاعب بالكلمات، وأُبعِدت الألفاظ عن معانيها الأصلية، وكُسيت بمعانٍ أخرى مختلفة، ثم توالت التحريفات تلو التحريفات، والتغييرات عقب التغييرات، حتى ظهرت أمور جديدة بعيدة عن أصل الدين، وفي اللحظة التي تم التلاعب فيها بالكلام الإلهي وألفاظه ومعانيه انفتح المجال أمام التأويلات والتفسيرات التي توافق الرغبة والهوى.

وتُحاك على مدار التاريخ مثل هذه المؤامرات للنيل من القرآن أيضًا، ولكن في كل مرة يتمكن العلماء -بفضل من الله وعنايته- من استصال شأفتها والقضاء عليها؛ لأن الله قد تعهد بحفظ كتابه منذ نزوله على قلب حبيبه صلى الله عليه وسلم كما ورد بالآية القرآنية السابقة، فكان من المستحيل تحريف ولو حرف واحد فيه.

   التواؤم مع الضوابط الأساسية

من جانب آخر فإذا كان من الخطإ استحداث إجراءات وتأويلات وأحكام تُفسد هوية الدين الأساسية، فمن الخطإ أيضًا بل ومن الإضرار بالدين إطلاق كلمة البدعة على كل شيء دون النظر إلى مدى ملاءمته لروح الدين وجوهره من عدمه، فمثلًا الدعاء من العبادات المهمة للغاية في الدين، قال عنه سيدنا رسول الله صلى الله عليه وسلم: “الدُّعَاءُ مُخُّ العِبَادَةِ“[6]، فالدعاء هو عبادةٌ خالصة وتوجّهٌ إلى الله فوق الأسباب لأنه تعالى مسبب الأسباب، ولكن لا يوجد حكم قاطع بشأن لغة الدعاء، وزمانه، وكيفيته، وعدد مَرّاته، فللإنسان أن يدعو بما يشاء؛ بأي لغة أو طريقة، وفي أي وقت شاء، فليس أيٌّ من هذا بدعة، المهم هو ألا يسأل العبدُ شيئًا يخالف محكمات الدين، أو يتلفظ بألفاظ تخالف الضوابط الأساسية حينما يدعو الله جل وعلا.

فلا يشترط اقتباس الدعاء من آيات معينة أو مأثورات خاصة، لكن ما أجمل أن يدعو العبد ويتضرّع بالأدعية الواردة في القرآن الكريم أو السنة المطهرة، ويفضلها على أدعية نفسه؛ فلا جرم أن سيدنا رسول الله صلى الله عليه وسلم كان أدرى منا -على اعتبار أنه عبد ونبي قد وصل إلى مدارج الكمال- بالأسلوب الأفضل والطريقة المثلى لعرض مطالبه على ربه جل وعلا، لقد كان الناس قديمًا يتوجهون إلى كُتاب العرائض إذا ما أرادوا رفع طلبٍ ما إلى المقامات الرسمية؛ لأن هؤلاء كانوا يعلمون آداب هذا الأمر وأصوله، وكيفية التعبير عن الغرض والمقصد، وما يتناسب من الكلام لعرض المسألة، وهكذا يمكن النظر إلى أدعية سيدنا رسول الله صلى الله عليه وسلم أيضًا.

لكن ليس من الصواب إلزام كل إنسان بهذا، لأن فيه تكليفًا للناس بما لا يطيقون، وتضييقًا لمجال العبادة، ولا حقّ لأحد في هذا، فللإنسان أن يدعو ربه كيفما يشاء، فلا تقييد ولا إكراه في هذه المسألة، وله أيضًا أن يعبّر عن مرامه ومقصده بالأسلوب الذي يرتاح إليه.

فثمة أدعيةٌ وأذكارٌ وصلواتٌ لم ترد عن سيدنا رسول الله صلى الله عليه وسلم ولا عن الصحابة ولا عن السلف الصالح ولا عن الفقهاء العظام، إلا أن هذا لا يدعونا أن ننظر إليها على أنها بدعة، فمثلًا جاءت رواياتٌ عديدة في السنة الصحيحة بشأن أفضلية وثواب بعض السور مثل الفاتحة والإخلاص والمعوذتين، وعلى ذلك يجوز للإنسان أن يجلس في مكان ما، ويقرأ سورة الإخلاص مثلًا مائة مرة، أو أن يستخلص بعض المناجاة من الآيات القرآنية كما فعل العديد من رجال السلف الصالح، ولا يُقال على مثل هذه الأشياء بدعة بحجة أنها لم تكن موجودة في عصر السعادة والصحابة؛ لأن هذه أمور حضَّ عليها الدين في الأصل، إذًا فهي تُوافِق روح الدين ولا تعارضه، والمعيار الأساس في تحديد البدعة من غيرها هو مدى مواءمتها لضوابط الدين الأساسية من عدمه.

***

[1] صحيح البخاري، الأذان، 18؛ مسند إمام أحمد، 5/53.

[2] صحيح مسلم، الجمعة، 43؛ سنن النسائي، العيدين، 22؛ سنن ابن ماجه، المقدمة، 7.

[3] سنن الترمذي، الصلاة، 31.

[4] انظر: السرخسي: المبسوط، 1/37؛ أكمل الدين البابرتي: العناية شرح الهداية، 1/286.

[5] بديع الزمان سعيد النورسي: اللمعات، اللمعة السادسة عشرة، ص 142.

[6] سنن الترمذي، الدعوات، 1.

M. Fethullah Gülen Hocaefendi, çoğunluğu lise ve üniversite öğrencilerinden oluşan gençlerin daveti üzerine onların “online” toplantılarına bir görüntülü mesajla katıldı. Bu mesajda şunları söyledi:

Evet, arkadaşlarımızla bazen böyle bir araya gelerek, genel insanî değerlerimizi gözden geçiriyor, bir kere daha durumumuzu kontrol ediyor, bir kere daha iç muhasebeye dalıyor, kendimizi sorguluyor ve bunlarla istikameti korumaya çalışıyoruz/çalışıyorduk. Ama bu belâ ve musibet (salgın) gelip ortalığı işgal ettikten sonra arkadaşlarımız ağır şartlar altında o aynı hizmeti, “online” devam ettirmeye çalışıyorlar.

   Bir fikrimiz veya sözümüz varsa arkadaşlarımızın değerlendirmelerine emanet ederek onların her hayırlı faaliyetine katkıda bulunmamız lazım; kim bilir, belki biz de onların aralarında olduğumuz için kurtuluruz!..

Mutlaka o türlü şeylerin içinde bulunmak bizim de vazifemiz olmalı. “Liyakatimizden, o mevzuda denecek şeyleri ancak biz diyebiliriz!” mülahazası gibi şeytanî duygulardan uzak olarak, “Onca güzel insanların iştirak ettiği şeyde bizim de bir kaşık katkımız olsun!” mülahazası ile biz de aynı atmosferde, duygu ve düşünce itibariyle, “online” o hususlara iştirak etmeye çalışıyoruz, Allah’ın izni-inayetiyle. Zannediyorum “Benimle müttefiktir bu recâda cümle ihvânım!” Kardeşlerim de aynı şeyleri düşünürler, iddiadan uzaktırlar, gözleri çok büyük şeylerde değildir. Belki çok defa kendileriyle yüzleşirken, “Allah Allah! Cenâb-ı Hak, termitlere/karıncalara meğer ne büyük işler yaptırtıyormuş!” falan derler. Nimeti O’ndan (celle celâluhu) görür, o nimetin büyüklüğü O’na çok yakıştığından dolayı O’na verir ve bir kere daha اَلْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدَانَا لِهَذَا  “Hamdolsun o Allah’a ki, bizi böyle bir şeye hidayet buyurdu!” (A’râf, 7/43) derler. Bizi evvela insan yaptı, sonra insan-ı mü’min yaptı, sonra da “İnsanlığın Sultanı”na ümmet yaptı. Biraz evvel okuduğum, hisseme düşen virdde de Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) belki birkaç yüz tane, birkaç yüz tane evsâf-ı âliyesi ile zikredilmişti, o Nebî-i Ümmî, o Şefî’, o Münzîr, o Beşîr… gibi. O’na ümmet yaptı. Aynı zamanda elimizden tutacağı vaadinde bulundu. Cenâb-ı Hakk’a binlerce hamd ü senâ olsun! O (celle celâluhu) bunları bize lütfetmeseydi, biz, bunların onda birisine bile sâhip olamazdık!.. Böyle diyoruz.

Bu açıdan da bütün arkadaşlarımızın oluşturdukları aktivitelere elden geldiğince omuz vermek, iştirak etmek ve aynı zamanda o işi paylaşmak onlarla beraber… Ve bir de büyük bir şey: Ekseriyetin hâlis duası ile ferec-i umumîyi Allah (celle celaluhu) lütfeder. “… cezbeder.” diyor; “Ekseriyetin hâlis duası dahi, ferec-i umumîyi cezbeder.” diyor Hazreti Pîr-i mugân, Şem’-i tâbân, Ziyâ-i himmet.

Bu mülahaza ile biz de kardeşlerimizin bu hayır işlerine iştirak ediyoruz. Nerede olursa olsun!.. Herhalde bir gün gökteki yıldızlardan birisinde ârâm eylesek, orada otursak, yeryüzünde yine olan bu türlü şeylere şöyle-böyle, hangi yolla olacaksa, katkıda bulunur, onlarla beraber bulunmayı sağlamaya çalışırız, inşâallahu teâlâ. Bu geceki faslın arkasında da esasen bu türlü mülahazalar vardı.

Esasen, şimdilerde bunca arkadaşımız, bunca şeyler yapıyorken, size ne hâcet?!. Elhamdülillah, her şey yürüyor; tren yürüyor, vasıtalar hareket ediyor, insanlar koşturuyor, elhamdülillah!.. Duygularını, düşüncelerini analiz ettiğiniz zaman, bakıyorsunuz ki, herkes senin ötende, çok ciddî düşüncelere sahip. Bu açıdan da biraz hani müstağni kalmak da -belki- icap eder; “Nasıl olsa onlar yapıyorlar, bana ne hâcet?!.” Ama böyle güzel işler için koşturup duran insanların içinde bulunmak… Fakir, kendim için çok defa öyle düşünüyorum: Hakk kapısına veya Efendimiz’in dergâh-ı nübüvvetine yaklaşırken, “Yaramaz, sen de gel!.. Bunların içinde geldin madem, senin de kulağından tutup içeriye atalım!” deniyor. Bu mülahaza…

Bu açıdan da bu fasılların kendimizin dışında olmasına göz yummak doğru değil, mutlaka içinde bulunmaya çalışmak lazım. Varsa katkıda bulunacak bir şeyimiz, bir düşüncemiz, bir fikrimiz, bir projemiz, bir stratejimiz, onu da onlara emanet ederiz ve arkadaşlarımız değerlendirirler, izn-i İlahi ile, inayet-i İlahiye ile.

   Sadece bugüne bağlı yaşamak, dar bir âleme mahkûm olmak demektir; biz, “yarın”ları olan insanlarız, “öbür günler”i de mülahazaya alıp yaşamalıyız.

Bir kere, bugüne kadar olan faaliyetlerdeki o inşirâh ruhunu canlandırmak için, bence, elimizden ne geliyorsa, onu yapmak lazım. Yani üç yüz tane, beş yüz tane, bin tane, iki bin tane insan ile şimdiye kadar görüştük burada. Çok ciddî bir inşirah ruhu ile ayrıldı gittiler; esasen, onları bir hatırlatmak lazım onlara; dün öyle idi, bugün böyle. وَتِلْكَ الأَيَّامُ نُدَاوِلُهَا بَيْنَ النَّاسِ “İşte o günleri biz insanlar arasında döndürüp duruyoruz.” (Âl-i Imrân, 3/140) Bugünler, kutlu günler, mübarek günler, pür-envâr günler; kapı kapı dolaşıyor. Dün başka bir kapının önünde, başka bir eşiğin dibinde; bugün başka bir eşiğin dibinde…

“Bugün”ün bir “yarın”ı vardır; sadece bugüne bağlı yaşamak doğru değildir. Kendimizi dar bir âleme mahkûm etmiş oluruz. Biz, “yarın”ları, “öbür günler”i olan insanlarız, Allah’ın izni-inayeti ile. Şimdiye kadar da dünya hep böyle yarınını, öbür gününü, daha öbür gününü geçirip, günler ile cereyan edip durmuştur; hiçbir güne bağlı kalmamıştır.

Sadece dünyaya tapan insanlara gelince, onların, “bugün”ü vardır; “yarın”ları yoktur onların, “öbür gün”leri de yoktur. Bugünü elden kaçırmamak için ellerinden gelen her şeyi yaparlar. Hatta çok değişik şirretliklere bile girebilirler. Fakat biz, yarını olan insanlarız. Ee yarını olan insan, yarın adına çok şeye katlanıyor. Bir anne, karnında taşıdığı çocukla yarınlar adına nelere katlanıyor nelere?!. Bugün ızdırap çekiyor, inliyor duruyor; onu korumak için elden gelen her şeyi yapıyor. Ama bir gün, o gün gelecek; işte o “yarın”lar geldiği zaman da bir evladı bağrına basacak, öbür gün bir delikanlıyı bağrına basacak, daha öbür gün hakikaten mefkûremize hizmet eden bir babayiğidi, bir mefkûre insanını bağrına basacak. Bunları düşünerek esasen, o zorluklara da katlanıyor; katlanıyor.

Dolayısıyla öyle bir katlanma faslını şu anda da yaşıyoruz: Bir, Cenâb-ı Hakk’ın cezalandırmasıyla, bir bela musallat oldu bütün dünyaya. Biz de bu dünyanın insanıyız, dolayısıyla o belaya katlanıyoruz. Bir diğer mesele de bir kısım zalimler tarafından gadre uğradık; değişik efgâna maruz kaldık. Fakat Allah’ın izni-inayeti ile bunların hepsi savulup gidecek.

   Gençlere onları gerçekten dinlemek istediğimizi ve yanlarında olduğumuzu hissettirmeli, duygu ve düşünce paylaşımına daha çok önem vermeliyiz.

Belki bu mevzuda onlara böyle imkanlar sağlamak, “online” ile olsun “Her meselede bize içinizi açın!” demek ve onlara da kendilerini ifade etme hakkı tanımak lazım. “Bize içinizi açın, ne türlü sıkıntılarınız var, ne bekliyorsunuz? Biz, her hususta, gece-gündüz hazırız; bu telefonlarınız ile -şimdi görüntülü telefonlar da var, telefonlarınız ile- bize ulaşın. Mutlaka cevabını alacaksınız!” demek suretiyle, esasen bir kısım vaatlerde bulunmak, Allah’ın izni-inayeti ile. İmkanı varsa, fırsat elverdikçe bu türlü “online” ile görüşmeleri tekrar etmek lazım, daha sık tekrar etmek lazım bunlarla.

Evet, bir kere böyle bir sarsıntı olunca, belki daha öncedeki o kıvamı da korumama gibi bir durum söz konusu olabilir. Esasen, dünyanın her yerinde zannediyorum, aynı şey yaşanıyor. Gençler aynı duruma maruzlar. Burada bir de bizim kendi açımızdan… Biz Amerikalı değiliz, buraya geldik; yabancı bir ülke, kültür farklılığı var. Sonra mahrum edildiğimiz şeylerin daüssılası, içimize -bir yönüyle- kan damlar gibi damlıyor. Bütün bunlar da onlarda bir eziklik meydana getirebilir, psikolojik bir yenilgi meydana getirebilir. Dolayısıyla her zaman kendilerine açık bir kapı olduğumuzu ifade etmekte yarar var.

Evet, bugünün yarını var; yarın Hakk’ın divanı var. Neler ile Cenâb-ı Hakk lütuflandıracak, onu şimdiden kestirmek mümkün değil. Hepimiz az-çok üzülüyoruz, müteessir oluyoruz bundan; hem o vebadan, taundan; hem de aynı zamanda ehl-i dünyanın bize karşı vefasızlığından hepimiz bir şeyler çekiyoruz, uykularımız kaçıyor bazen.

Fakat Üstadımızın buyurduğu gibi, “Cennet ucuz değil; Cehennem de lüzumsuz değil!” Çok büyük şeye tâlip olmuşuz. Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) buyuruyor ki: حُفَّتِ الْجَنَّةُ بِالْمَكَارِهِ، وَحُفَّتِ النَّارُ بِالشَّهَوَاتِ “Cehennem şehevî şeyler ile, bohemce şeyler ile kuşatılmış; yolu-güzergahı, o! Cennet’e gelince, o da bir kısım mekrûhât, insanın hoş karşılamadığı şeyler ile kuşatılmıştır.” Bu açıdan da baştan kabullenmeliyiz ki, seçtiğimiz bu yolun bir kısım meşakkatleri/sıkıntıları da var; çünkü bizim temelli, uzun boylu, ebedlere kadar rahat edeceğimiz âlem, öbür âlem. Dolayısıyla burada bir şeye katlanacağız.

   Dünyevî çıkar ve menfaate bağlı hareket edenlerin kalıcı bir muvaffakiyet sergilemeleri çok zor, hatta imkansızdır.

Ama bakıyorsunuz, Cenâb-ı Hak, bazen dünyada da ömrümüz vefa ettiği sürece çok değişik dalga boyunda lütuflarda/ihsanlarda bulunuyor. Evet, cedlerimiz, ne saltanatlar sürmüş. “Saltanat” derken de günümüzdeki derbederlerin, perişanların, münafık kalplilerin saltanat zannettikleri şey değil. Esasen cedlerimiz mefkûrelerinin bayraklaştığı, şehbal açtığı, din-i Mübin-i İslam’ın dört bir yanda bir bayrak gibi dalgalandığı günler ile ferîh-fahûr yaşamışlar, inşirah içinde bulunmuşlar. Bazen Cenâb-ı Hak, onu da yapar.

Bazen de bazı enbiya, bir ümmete sahip olmadan, vazifelerini yapmış ve mesajlarını bırakmışlar; arkadan gelenler onları sahiplenmiş ama kendileri hiçbir şey görmeden çekip gitmişlerdir. Hatta bazı eh-i hal, ehl-i istikamet, ehl-i ihlas kimseler, Fatih gibi hizmet ederler, Yavuz gibi hizmet ederler ve derler ki: “Yâ Rabbi! Bütün bunların sonucunda neticeyi, o bayramı, o umumi bayramı bana göstermeden bir gün evvel canımı al; ben kendime bir pay çıkarmamayım ondan!” Bir de böyle bir yanı var bu meselenin. Bu açıdan, ille de “Böyle bir şey yaptık, hemen karşılığını göreceğiz/bulacağız!” filan; onlara da takılmamak lazım.

Evet, belli çıkar ve menfaatlere, dünyevî huzura, debdebeye, şaşaaya, ihtişama gönül bağlayarak yapılan işlerde kalıcı bir başarı elde etmek mümkün değildir. O insanlar, samimi değillerdir aynı zamanda. “Bir şey yapayım ve hemen karşılığını elde edeyim!” Bir kısım siyasîler gibi… O, düpedüz münafıklıktır. Bizim yolumuz, Peygamberimizin yolu, Hazreti Ebu Bekir’in yolun, Hazreti Ömer’in yolu, Hazreti Osman’ın yolu, Hazreti Ali’nin yolu… Hiçbir zaman onlar, hayatları boyunca mutlak bir huzur içinde olmadılar. Sonra, dünyadan göçüp gittikleri yerde de, bir kulübe bile arkada bırakmadılar. Bir kulübe bile arkada bırakmadılar…

   Yolumuz, Peygamberler yolu ve Ashab-ı Kirâm güzergâhıdır.

Hazreti Ebu Bekir, kendisine takdir edilen maaşı, halkın orta sınıfının kullanması ölçüsünde kullandıktan sonra, fazlasını bir testinin içine atıyordu; “tık” diye atıyordu, “tık” diye atıyordu, “tık” diye atıyordu. Halkın en düşük seviyede yaşayanı gibi yaşıyordu. Ruhunun ufkuna yürüdüğü zaman da yanındaki insanlara “Bunu, benden sonraki halife Hazreti Ömer’e götürün!” dedi. Götürdüler, o da döktüğünde, çıktı ortaya paralar. Aynı zamanda herhalde pusula da vardı testinin içinde; niye öyle yapmış: “Ben halkımın en düşük seviyede yaşayanı gibi yaşama mecburiyetindeydim!..” Ağlayarak “Kendinden sonra başkalarının samimi bir mü’min gibi yaşamasına âdetâ fırsat vermedin!” mi, ne dediyse, o duyguyu nasıl ifade ettiyse, öyle ifade etti Hazreti Ömer. Tam, aynıyla aklımda değil ifade şekli onun; hıçkıra hıçkıra ağladı Hazreti Ömer.

Şimdi onlar, kendi hallerinde böyle. Hazreti Osman efendimiz, giderken hiçbir şey bırakmadı. Oysaki bir yerde beş yüz deveyi bir seferde hediye etmişti, bağışlamıştı. Bu, aileden gelen bir zenginlikti; imkânları vardı, ticaret biliyordu, onu da yapmıştı. Ama ruhunun ufkuna yürürken, yine sadece kendi olarak yürüdü.

Bizim yolumuz, bu; Peygamber yolu, peygamberler yolu, Râşid Halifeler yolu ki Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) salıklıyor onu: عَلَيْكُمْ بِسُنَّتِي، وَسُنَّةِ الْخُلَفَاءِ الرَّاشِدِينَ الْمَهْدِيِّينَ، عَضُّوا عَلَيْهَا بِالنَّوَاجِذِ “Benim sünnetim, yolum, yöntemimdir size lazım olan. Benden sonra da Râşid Halifelerin. Ona azı dişleriniz ile tutunun.” Bu, bir idyumdur; meseleye sımsıkı tutunmayı ifade etme adına bir idyumdur: عَضُّوا عَلَيْهَا بِالنَّوَاجِذِ “Azı dişleriniz ile sımsıkı sarılın!” buyuruyor. Bir insanın, ağzına aldığı bir şeyi azı dişleriyle, ön dişleriyle değil de azı dişleriyle kavîce tuttuğu gibi… İdyum yani; manasına bakılmaz bu türlü şeylerin, esasen o misalin ifade ettiği şeye bakılır.

Öyle buyurdu, onları salıkladı; onların arkasında yürümeyi tavsiye buyurdu. Ve onlar, başarılı da oldular. Düşünün, Hazreti Ömer Efendimiz, on küsur sene. Hazreti Ebu Bekir efendimiz de -yaklaşık- üç sene… Dünyanın iki süper gücü, onlar karşısında dize geldi. O da böyle, kaba kuvvetle, başlarında bombalar patlatmakla, insanların yarısını kırıp geçirmekle değil. O güzel İslam’ın güzellikleriyle, İslam’ın güzelliklerini teşhir etmeleriyle esas gönüllere girdiler. Hicret-i seniyyenin ellinci senesinde, Çin Seddi’ne ulaşıldı. Düşünün! Atın, katırın sırtında!.. Bakın, bir adım gidememişiz. Nüfus kendi içinden çoğalıyor; milletin yarısı, yarısından çoğu açlığından ölüyor. Birileri de zırhlı araçlar ile şaşaa, debdebe, ihtişam içinde hayat sürüyor ve adı “Müslümanlık”; buna da “Müslümanlık!” diyorlar. Yerin dibine batsın öylesi. O, “münafıklık”, açıktan açığa münafıklık!..

Şimdi imkân varsa esasen güzel örnekleriyle… Zannediyorum vaaz u nasihatte de en tesirli olan şey, inandırıcı bu güzel örneklerin misallendirilmesiyle olur. Ee siz de arkadaşlarımız da bugün içinizden o örnekleri bulabilirsiniz. Tâ Râşid Halifeler dönemine gitmeye lüzum yok. Estağfirullah, her zaman onlar bizim için müracaat kaynağıdır, her zaman gideriz oraya. Fakat günümüzde, on beş yirmi sene evvel, otuz sene evvel dünyanın değişik yerlerine açılma imkânı doğunca, ortam müsait hale gelince, eline çantasını alan oraya gitti, oraya gitti, oraya gitti. Neredeyse dünyada ulaşılmadık yer kalmadı. Demek, kendileri için yaşamıyorlardı. Kendi şahsî çıkarları, menfaatleri adına bir şey yapan insanların insanlığa kalıcı bir şey bırakmaları mümkün değildir. Ve bunlar samimi de değildirler, kat’iyyen ve kâtıbeten…

    Bir kere daha hatırlatmalıyım ki, entegrasyon konusunda azami gayret göstermeli, bu arada bizim anladığımız manada asimilasyona da düşmemeli, aradaki dengeye çok dikkat etmeliyiz.

Şimdi bir taraftan da belki oradaki dengeyi tam koruyamamış olabiliriz. Ben, onu da demek istemiyorum, inşallah korunur. Bulunduğumuz bir ülkede esasen entegrasyon, çok önemlidir. O ülkenin bir ferdi, birer ferdi gibi yaşamak…

Duygularımız, düşüncelerimiz itibariyle bizden zerre kadar şüphe etmemeleri lazım. Dünyevî beklentiler adına çırpınıp durduğumuz vehmine sebep olacak en küçük bir îmâda bile bulunmamak lazım. Dünyevî menfaat ve çıkar adına, böyle bir köy değil de bir köydeki bir kulübe bile beklentimiz yok. Bulunduğumuz ülkede, genel kanaatimiz, o toplumun, o ülkenin insanı, idarecileri hakkında mesele böyle olmalı. Çok ciddî büyük imkânlar ile büyük şeyler çeviriyoruz hissi uyarılmamalı, esasen. Tamamen o ülkenin birer ferdi gibi, bütün hissiyatımız, kalbî hayatımız o ülkenin yüksek kalması, o ülkenin hâkim bir unsur olarak bulunması yönünde olmalı; âdetâ o işe âmâde/teşne bulunmalıyız.

Bir diğer taraftan, bunu yaparken, o entegrasyon içinde, belki farkına varmadan, duygu-düşünce aşınmalarına da sebebiyet veriliyor. “Asimilasyon” diyebilirsiniz. İşte bunun için de sizin ara sıra yaptığınız ama dün bir araya gelerek, bugün de “online” şeklinde yaptığınız şeyler ile kendi kimliğimizi koruma… “Kendi kimliğimizi; din, iman, Allah ile irtibat…” açısından koruma…

Boşluğa meydan vermemek lazım; boşlukta insanların boşluğa yuvarlanmalarına sebebiyet vermemek lazım. Ayakta dimdik durmaları lazım ama dünyevilik adına değil, dünyada gerçek insanî değerleri ikame etme adına, temiz ses ve soluk olma adına, bir musiki gibi dinleyen insanların inşiraha kavuşması adına…

   Keşke bütün mülahazamız şu olsa ve her yerde bu hissimizin rayihası duyulsa: “Bütün insanlık gülsün, biz ağlasak da olur!”

Derdimiz bu olması lazım. “Bütün insanlık gülsün, biz ağlasak da olur; bütün insanlık gülsün, biz ağlasak da olur!..” mülahazası… Bunu yerleştirme, her tarafta bunu duyurmaya çalışma, Allah’ın izni-inayeti ile.

Belki o problemin arkasında, işte bu entegrasyon ile asimilasyon çelişkisi de var; belki onlarda o ruh hâletini biraz hâsıl ediyor. Burayı kendi ülkeleri gibi görmüyorlar; o ayrı bir yanlış. Aileler esasen, o mevzuda dünü bugünü, dünkü ülkeyi bugünkü ülkeyi filan değerlendirecek psikolojik bir seviyeye, ilmî bir seviyeye sahip değiller ki bu normal. Belki yazacağımız, çizeceğimiz şeylerle, mecmualarla, kitaplarla ve onlar için de seminerler vermek suretiyle, onlar içinde “online” programlar tertip etmek suretiyle, onların seviyelerine de bir katkıda bulunmak lazım. Biraz da onların o çocukları idare etmeleri lazım; katlanmaları lazım. Bir taraftan çocukların seviyelerini kendi değerlerimize bağlılık içinde ve bulundukları ülkeyle de uyum içinde yükseltmeyi sağlamaya matuf olmalı. Bir diğer taraftan aileleri de bu pozisyona getirmek için elimizden gelen her şeyi yapmalıyız.

İşin doğrusu aileler de boş; onların da çocuklardan farkı yok. Ama geleneksel olarak taklidî bir şey var, bir kültür farklılığı var, ülke farklılığı var. İşte o farklılığı bir problem mevzuu haline getirerek evlatlarına karşı kullanıyorlarsa bence kaybederler onları. Bize düşen, bir taraftan da aileleri o mevzuda yetişme, zannediyorum. Sadece çocuklar ile uğraşma değil, okumuş da olsalar, onlar ile uğraşma değil. Bir diğer taraftan da öbürlerinin elinden tutarak, aralarında vifâk ve ittifakı sağlamak lazım. İnşaallah.

Ama ne ölçüde başarılı oluruz, tabii çok kolay değil bu. Belki bir gün tamamen burada kendi değerlerimizi temsil edebilecek sistemler oluşturursak; mesela televizyonlarımız olursa, radyolarımız olursa, hakikaten bu canlı görüntüler ile olan şeyler herkesin imdadına, ihtiyaç duydukları zaman yetişecek şekilde olursa; bu imkânlara sahip olursak, Allah’ın izni-inayeti ile öyle bir boşluk da doldurulmuş olur.

Fakat şu anda yeni, işin başındayız. Hemen arzu ettiğimiz her şeyi elde edemiyoruz. Ama edemeyeceğiz demek değildir bu, Allah’ın izni-inayeti ile. Türkiye’de de böyle idi bir gün. Beş on tane insanı bile yakın takibe alıyorlardı, baskı altında tutuyorlardı, sesini kesmeye çalışıyorlardı. Bunların hepsini yaşadık. Ama gün geldi, hakikaten şehbal açtı, dünyanın her yerinde bayrak gibi dalgalanmaya başladı, sesimiz-soluğumuz duyuldu, dünya bir musiki gibi iliklerine kadar zevk duyarak dinledi o sesi, o soluğu. Bir gün burada da olur inşâallahu teâlâ..

   “Vazifeye devam!”

Bir de burada bazı avantajlar da var. Mesela, çok tatiller oluyor. Bu tatillerin hiçbirini fevt etmeden değerlendirebiliriz, insanları bir araya getirebiliriz, buluşturabiliriz; onları, öbürlerini buluşturabiliriz. Böylece o farklılıklar ortadan kalkar, biz hiç farkına varmadan ortadan kalkar.

O evlerde, ilk dershanelerde zannediyorum bu hizmetler yapılıyordu. Akşam bir şey anlattım: İşte Müslüman ailelerin çocukları bir yerde, bir dönemde Komünizmin tesirinde kaldılar. Benim de bildiğim bir ailenin çocuğu, tanıyordum da onu. Fakat tamamen kapılmış ona. Sonra herhalde bir-iki yerde böyle evlerdeki derslere katılmış. O derslerden birisine, İzmir-Hatay civarında bir eve -o bile aklımda- getirmişlerdi. O da geldi orada oturdu. İşte o türlü kimselerin, o cami kürsülerinde de Fakir’e sordukları sorular türünden, böyle Marksist, Leninist veya Darvinci filan sorular. Orada ne konuşulduysa unutmuşum, geçmiş zaman. Ondan sonra “Namaz kılalım!” dedik biz kendi kendimize. Hemen kalkarken dedi ki, “Hocam! Müsaade buyurursanız, ben bir banyo yapıp geleyim!” Hani demek ki artık o mesele bile kulak ardı edilmiş; o türlü şeyler…

Zannediyorum, hani orada da öyleydi bu mesele, çok zedelenen insanlar vardı, çok yaralanan insanlar vardı. Ama biz, yakalarını bırakmazsak onların, Allah’ın izni-inayeti ile, evlerimize, yurtlarımıza, pansiyonlarımıza davet edersek, bu bela ve musibet savulduğunda belki daha topluca, birbirlerine moral olabilecek şekilde onları bir araya getirirsek… Buradaki o tablo benim çok dikkatimi çekmişti; çok içten, iştiyakla o bacılar, o hanımefendiler meseleye kulak kesilmişlerdi. Zannediyorum o durumu yeniden elde edebiliriz, Allah’ın izni inayeti ile. Fakat arkasını bırakmayalım, inşâallahu teâlâ..

Başınızı ağrıttığımdan dolayı beni bağışlayın! Allah, inayetini üzerlerimizden eksik etmesin!.. Şimdi “online” devam, yarın yine belki bir araya gelmeye devam; olacak Allah’ın izni-inayeti ile.

Size daha evvel de arz etmiştim: Meczup bir arkadaşım vardı, yakınım vardı. Evet, bahsetmiştim, bir kere daha bahsetmem sıkar mı sizi? Edirne’de, o daracık mekânıma gelirlerdi bazen, nadir de olsa otururlardı. Onlar, bir şey görüyorlar, ufukları açık, gözleri açık, değişik şeyleri görüyorlar gibi davranıyorlardı. Ehl-i dünya, pozitivistler “halüsinasyon!” falan diyebilirler ama ben öyle değil, “Olabilir, hakikaten de bir şey görüyor olabilirler.” diyebilirim. Yine geldi böyle bir gün. Tam böyle, neredeyse diz dize, zaten mekân öyle, diz dize oturdu. Birden bire bir konsantrasyona geçti hemen. Onlar öyle o hâle girince, onların o hissiyatına saygının gereği, kendim de hemen bir temkinli tavır alıyordum. Öyle diz çökünce hemen, böyle gözlerini bir yere tevcih edince, ben de toparlanıyordum, “Herhalde fevkalade bir şey var!” diye, onların o hissiyatına saygının ifadesi olarak. “Ne oldu?” dedim. Biraz sonra dedi “Geldiler!” O da parça parça konuşuyor, bende iştiyak uyarıyor, “Geldiler!” dedi. “Kim geldi?” dedim. Dedi: “Bir, Kutb-u zaman; bir, Süleyman Efendi…” Bir de artık benim hatırıma mı, “Bir de Bediüzzaman!” dedi. Ben bu defa saygıyı biraz daha ileri götürdüm, daha temkinli durmaya başladım, biraz bekledim; hani birden bire diyeceklerini dememiş olabilirler. “Ne diyorlar?” dedim. Dedi: “Vazifeye devam!” Bakın!.. Üç tane kocaman insan, “Vazifeye devam!” demek için, kalkmış gelmişler. Evet, vazifeye devam!..

“Sakın incitme bir canı, yıkarsın arş-ı Rahman’ı!” Bu da Alvar İmamı’nın!..

Allah, sa’yinizi meşkûr etsin. Ben baş ağrıttım, izaç ettim; kusura bakmayın!..

   Soru: Bid’atın mahiyeti ve çerçevesi nedir?

   Cevap: Bid’at, Sahib-i Şeriat tarafından din tamamlandıktan sonra din adına yeni hükümler icat etme, yeni ilavelerde bulunma veya şer’î delillere muhalif şekilde tavır ve davranışlar ortaya koyma demektir.

Mesela Peygamber Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), “Benim namazıma bakın, siz de namazlarınızı aynen benim kıldığım gibi kılın.” (Buhârî, ezan 18; Ahmed İbn Hanbel, el-Müsned 5/53) buyurmuş ve namaza dair bütün şart ve rükünleri detaylı bir şekilde ümmetine talim etmiştir. Artık bundan sonra namaza yapılacak her ilave, her değişiklik “bid’at”tır.

Aynı şekilde, Kur’an ve Sünnet nasıl oruç tutulacağını tafsilatlı bir şekilde izah ettikten sonra kalkıp da bir insanın bunda bir kısım değişikliklere gitmesi, mesela orucun vakitleriyle oynaması veya başka din mensupları gibi yenilecek şeyleri kısıtlamak suretiyle oruç tutması bid’ate örnek olarak verilebilir.

Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) bir hadislerinde şöyle buyurur: “Sözlerin en hayırlısı, Allah’ın kitabı Kur’ân’dır; tutulup gidilecek yolların en hayırlısı da Muhammed’in (sallallâhu aleyhi ve sellem) yoludur, sünnetidir. İşlerin en şerlisi, Sünnet’e muhalif olarak, sonradan ortaya çıkarılanlardır (bid’at). Her bid’at de dalâlettir.” (Müslim, cuma 43; Nesâî, iydeyn 22; İbn Mâce, mukaddime 7) Görüldüğü üzere bid’at çıkaran bir insan, dinin çizdiği çerçevenin dışına çıkmış demektir.

   Sahabenin Temkini

Bu tehlikesinden ötürüdür ki sahabe-i kiram efendilerimiz bid’atlere karşı olabildiğince hassas davranmışlardır. Mesela bir seferinde Abdullah b. Ömer (radıyallâhu anhuma) namaz kılmak için mescide girdiğinde, müezzinin kametten sonra insanları namaza çağırma kastıyla gereksiz yere bir daha nida ettiğini duyunca namaz kılmadan hemen mescitten çıkmış ve yanındakilere, “Haydin, bu bid’atçının yanından uzaklaşalım.” demiştir. (Tirmizî, salat 31) Esasında böyle bir şeyi mahzurlu görmek, hele onun dalalet olduğunu söylemek hiç de kolay değildir. Fakat onlar dine, dinden olmayan bir şeyin karışmaması noktasında oldukça temkinli davranmışlardır. Çünkü onlar, Sahib-i Şeriat tarafından ortaya konulan hükümlerle dinin tamamlandığını, kemale erdiğini düşünüyor ve ancak bunlar vesilesiyle Allah’ın rızasına ulaşılabileceğine, başka bir şeye ihtiyaç olmadığına inanıyorlardı.

Buradan anlıyoruz ki ibadetlerde en ihtiyatlı yol, Kur’an’la veya fiilî, kavlî ve takrirî sünnetle sabit olan hükümlerin dışına çıkmamak; elden geldiğince onların içine, sünnette varid olmayan ameller sokmamaktır. Bir yerde oturup mesela bin İhlâs suresi okuyabilirsiniz, şu kadar Fatiha’yı okuyabilirsiniz, istediğiniz gibi dua edebilir, dilediğiniz miktarda Allah’ı tesbih u takdiste bulunabilirsiniz. Kur’ân okuma, dua etme, Allah’ı zikretme gibi ameller ibadet ü taat cinsinden olduğu için her birinden sevap kazanırsınız. Fakat kafanıza göre namazın secdesi, rükuu, kavmesi veya celsesiyle oynayamazsınız. Onlar için sünnette bahsi geçmeyen özel dualar veya belirli sureler tayin eder ve daima bunların okunmasını gereklilik gibi görürseniz bid’at çıkarmış olursunuz.

   Ezanın Erkânı

Yapılan ibadet ü taatlerde dinin özüne ve ruhuna aykırı işler yapmamaya kati surette dikkat edilmelidir. Bid’at, sadece dine yeni bir şeyler sokma değildir; var olan ibadetleri değiştirme ve farklı kalıplara sokma da bid’at sayılır. Mesela âlimler, “Allahu ekber” ile başlayıp “La ilâhe illallah” ile biten ezanın lafızlarının, onun rüknü olduğunu söylemişlerdir. Çünkü ezan, iki farklı sahabenin aynı rüyayı görmesi, rüyalarında ezanın kendilerine talim edilmesi ve Allah Resûlü’nün (sallallahu aleyhi ve sellem) de bunu güzel bulup onaylamasıyla (takrir) teşri kılınmıştır. Artık bundan sonra bu hükmün değiştirilmesi söz konusu olamaz.

Bu demektir ki ezanın lafızları değiştirildiği takdirde ezan, ezan olmaktan çıkar. Arapça olan ezan lafızları yerine tercümeleri söylenemez. “Tanrı uludur, Tanrı uludur, bilirim bildiririm Tanrı’dan başka yoktur tapacak…” diyerek ezan okunamaz. Okunursa bid’at çıkarılmış, dinî bir hüküm değiştirilmiş olur. Bir insan bu lafızları elli defa tekrar etse dahi bir kere ezan okumuş olmaz. Bir dönem bizde öyle bir şey yapıldı. Bildiğim kadarıyla bizim ülkemiz dışında, Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) döneminden günümüze kadar dünyanın hiçbir yerinde ezanın erkânına dokunulmamıştır.

Bırakın ezanı, bir dönemde namazların bile, tercüme edilmiş Kur’an’la kılınması teklif edilmiş fakat ulemanın karşı çıkmasıyla rafa kaldırılmış, hayata geçirilememiştir. Geçirilseydi, çok daha büyük bir bid’at işlenmiş ve namazlar namaz olmaktan çıkarılmış olurdu. Bazıları bu konuda Ebu Hanife’nin fetvasına sarılır. Ne var ki onun fetvası, yeni Müslüman olduğundan ötürü Arapçaya dili dönmeyen kimseler için geçici bir süre Fatiha’nın Farsça veya başka bir dille okunabilmesine münhasırdır. Kaldı ki diğer fukaha-i izam Ebu Hanife’nin bu fetvasına iştirak etmemişlerdir. Hatta onun bu yöndeki fetvası, Hanefi mezhebi içinde bile meşhur olmamıştır. (Serahsî, el-Mebsût, 1/37; Ekmeleddin el-Babertî, el-İnâye şerhu’l-Hidâye, 1/286) Sadece Fatiha suresi için verilen böyle bir fetvayı gerekçe göstererek, namazdaki kıraatin başka dillerde yapılabileceğine hükmetmenin hiçbir meşru temeli yoktur.

Bediüzzaman Hazretleri, “Ehl-i keşiften rivayeten Ramazan’da Ehl-i Sünnet ve Cemaat için bir ferec, bir fütuhat olacağı haber verildiği halde zuhur etmedi. Böyle ehl-i vilayet ve keşif neden hilaf-ı vaki haber veriyorlar?” şeklinde bir soruya şöyle cevap verir: “Maalesef camilere Ramazan-ı Şerifte bid’atlar girdiğinden, duaların kabulüne sed çekip ferec gelmedi.” (Bediüzzaman, Lem’alar, s. 130) Hz. Pir, bid’atin ne olduğunu tasrih etmiyor. Çünkü o gün itibarıyla bunu söylemek suçtur. Fakat onun kastettiği bid’at, camilere Türkçe ezan ve kametin girmesidir. Bundan dolayı ilâhî teveccüh kesintiye uğramıştır. Bediüzzaman’ın bu tespiti bizlere Sahib-i Şeriat’ın vaz ettiği disiplinlerin korunmasının ne kadar önemli olduğunu gösterir.

Cenab-ı Hak bir âyet-i kerimede şöyle buyurur: إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ “Hiç şüphe yok ki Kur’ân’ı Biz indirdik, onu koruyacak olan da Biz’iz.” (Hicr sûresi, 15/9) Kur’ân’ın ve dolayısıyla İslâm’ın korunmuşluğunun insanlara bakan en önemli bir yönü, bid’atlardan uzak durulmasıdır. Çünkü her bir bid’atle birlikte dinin özüne, esasına dokunulmuş ve onun bir parçası tahrif edilmiş olur. Aslında önceki semavî dinlerin tahrifi de böyle küçük gibi görülen bid’atlerle başlamıştır. Kelimelerle oynanmış, lafızlar aslî manalarından uzaklaştırılarak onlara farklı manalar verilmiş, tahrifleri tahrifler, tağyirleri tağyirler takip etmiş ve derken ortaya, dinin aslından çok uzak bir şey çıkmıştır. Çünkü ilâhî kelamın kelime ve lafızlarıyla veya onların manalarıyla oynanmaya başlandığı anda, onları arzu ve hevese göre yorumlamanın önü açılmış olur.

Tarih boyunca Kur’an için de hep aynı oyunlar planlanmış fakat her defasında Allah’ın izni ve inayetiyle ulema tarafından bozguna uğratılmıştır. Çünkü yukarıdaki ayette de ifade edildiği üzere bu konuda Allah’ın va’di söz konusudur. Allah, nazil olduğu günden itibaren ilahî kelamını her tür tahriften muhafaza buyurmuştur. Onun tek bir harfini değiştirmek bile mümkün olmamıştır.

   Temel Disiplinlere Uygunluk

Öte yandan, dinin hüviyet-i asliyesini bozacak hükümler, yorumlar, uygulamalar icat etmek ne kadar yanlışsa, dinin öz ve ruhuna uygun olup olmamasına bakmadan önüne gelen her şeye bid’at demek de yine dine zarar verecektir. Mesela dua etmek dinde çok önemli ibadetlerden biridir. Zira Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) onun “ibadetin özü” olduğunu beyan buyurmuştur. (Tirmizî, daavât 1) Dua, sebepler üstü Cenab-ı Hakk’a teveccühün bir ünvanı olması itibarıyla halis bir ibadettir. Fakat onun hangi dilde, ne zaman, nasıl, kaç defa yapılacağıyla ilgili kesin hükümler yoktur. İnsan, istediği dilde, istediği şekilde, istediği zaman, istediği kadar dua edebilir. Bunların hiçbiri bid’at olarak görülemez. Önemli olan insanın dua ederken dinin muhkematına muhalif bir şey istememesi, temel disiplinlere aykırı sözler söylememesidir.

Yapılan duaların illaki âyetlerden alınması veya me’surattan olması da şart değildir. Fakat bir insanın Kur’ân âyetlerinde bize talim buyrulan veya Peygamber Efendimiz’in (sallallahu aleyhi ve sellem) yaptığı dualarla Allah’a yalvarması, onları kendi yapacağı dualara tercih etmesi elbette daha güzeldir. Çünkü kâmil bir kul olması itibarıyla Efendimiz, istek ve taleplerini Allah’a nasıl bir üslupla, nasıl bir tavırla arz edeceğini bizden çok daha iyi bilir. İnsanlar eskiden, resmi bir makama dilekçe yazmak istediklerinde arzuhalcilere giderlerdi. Bilirlerdi ki onlar işin usul ve adabını, maksadın nasıl ifade edileceğini, sözün nasıl söyleneceğini bilirler. İşte Efendimiz’in (sallallahu aleyhi ve sellem) dualarına da böyle bakılabilir.

Ne var ki herkesi bununla mükellef tutmak doğru değildir. Böyle bir şey hem teklif-i mâ lâ yutak (insanlara taşıyamayacakları yükü yüklemek)tir hem de ibadetin alanını daraltmak. Kimsenin buna hakkı yoktur. İnsanlar nasıl dua etmek istiyorlarsa o şekilde dua edebilirler. Bu konuda sınırlama getiremeyiz. İnsanlar hangi dilde maksat ve meramlarını rahat ifade edebiliyorlarsa onunla Allah’a dua edebilirler.

Bazı dualar, zikirler ve salavatlar vardır ki onlar ne Efendimiz ne sahabe ne selef-i salihin, ne de fukaha-i kiram tarafından yapılmıştır. Fakat bu gerekçeyle bunlar bid’at olarak görülemez. Mesela Fatiha, İhlas veya Muavvizeteyn gibi surelerin fazilet ve sevabına dair sünnet-i seniyyede gelen rivayetler vardır. Bir insan buna binaen bir yere oturup yüz defa İhlas suresini okuyabilir. Veya seleften birçok zatın yaptığı gibi bir kısım Kur’ân ayetlerinden hareketle bir kısım münacatlar çıkarabilir. Asr-ı Saadette veya sahabe döneminde bulunmadığı gerekçesiyle bu tür şeylere bid’at denemez. Çünkü bunlar özü itibarıyla dinde teşvik edilen amellerdir. Bir şeyin bid’at olup-olmamasını tespit etmedeki temel kriter; onun temel disiplinlere uygun olup olmamasıdır.

***

Not: Bu yazı, 22 Mayıs 2009 tarihinde yapılan sohbetten hazırlanmıştır.

كثيرًا ما نطلق في يومنا الحاضر على اجتماع الناس من ذوي الأفكار المتنوعة والرؤى العالمية المختلفة مصطلحَ “الحوار”، ومع ذلك بوسعنا أن نبتكر مصطلحاتٍ مختلفةً حتى لا نقع في الإلف والتعود، المهم هو إظهار حسن نوايانا، وصدق مشاعرنا وأفكارنا، فمثلًا يمكن أن نستخدم كلمة “التسامح” كمعنى مرادف لمصطلح “الحوار”، ولكن البعض لا يحبذ هذا، حيث يرون أن كلمة التسامح تستدعي معنى أن المخاطب يحمل أفكارًا ومعتقداتٍ خاطئةً، ويقوم بتصرفات وسلوكيات منكَرة أرغمكم على تحمّلها، وكأن الطرف المقابل يقدم لكم الأشواك، فتسامحونه وتقدمون له الورود، وهذا يعني ضمنيًّا اتهام الآخر وإهانته.. على كل حال، يجب ألا نتعلق بالكلمات ونتوقف عندها، وما عليكم إلا أن تراجعوا أقوالكم مرة أخرى، وتعملوا على إيجاد تعبيرات أكثر براءة وليونة.

فمثلًا يمكن استخدام عبارة “احترام الإنسان أيًّا كان موقعه” بدلًا من كلمة “التسامح”؛ لأن هذا التعبير ينطوي على فكرة أن كل إنسان جدير بالاحترام أيًّا كانت رؤيته العالمية وفلسفته الحياتية، وبتعبير آخر: هو احترام إنسانية الشخص الذي نخاطبه؛ لأن كل إنسان تكمن في داخله مجموعةٌ من القيم، وقد لا يستطيع البعض الكشف عن هذه الطاقة الكامنة في داخله، ولكن لا ننسَ أن الإنسان هو صنعة الله، فلا بد من إبداء الاحترام لهذا الصرح الذي وصفه خالقه بأنه على “أحسن تقويم”، فإن احترام الإنسان يعني من ناحيةٍ ما توقير الخالق جل وعلا.

ويمكن أن نستخدم إلى جانب ما ذكرناه تعبيراتٍ مختلفةً أخرى مثل: إقامة جسور الصداقة، والتوافق على القواسم المشتركة، المهم هو الحفاظ على المبادئ الأساسية، وعدم خروج المسألة عن إطارها الأساسي، أو انتزاعها من أصولها وتناولها وكأنها فكرة إبداعية.

   تأمين سلامة خط السير

وعلينا أن نختار بعناية شديدة المفاهيم والمصطلحات التي نستخدمها ونراعي الفروق الدقيقة بينها كما يفعل علماء أصول الدين، حتى لا نسمح بسيطرة الأوهام والمخاوف غير المبرَّرة على العمل الذي نقوم به، فلا ينبغي لنا أن نضايق أحدًا مهما كان دينه وديانته وتصوره وفكره بالمصطلحات التي نستخدمها والأنشطة التي نقوم بها، بل نحدّد محيط العمل وإطاره بشكل صحيح، ونبيّن ذلك للآخرين، وعند الشروع في العمل نحدد بداية أدواتنا ومستلزماتنا، ونؤكد عليها فيما بعد في كل مكان، سواء عند التحدث من وراء الأبواب المغلقة أو أمام الحشود في القاعات الكبيرة، ونتجنب من الخطابات تكدّر أذهان الذين يتعاملون مع المسألة بنقاء وحسن نية، أو ما يمكن لأصحابِ النوايا السيئة أن يسيئوا استعمالها؛ حيث يجب أن تنعكس نوايانا السليمةُ وأهدافُنا المستقيمة على أسلوبنا، وأن نضع خطابًا مشتركًا نكرّره حيثما كنا في حلنا وترحالنا، فرغم كل شيء هناك من يتحيّن الفرص لإلقاء التُّهَم عليكم والإيقاع بكم، فما يقع على عاتقنا هو أن نتوخى الدقة العالية عند تناول المسائل التي نطرحها، أما الباقي فعلى الله جل جلاله، فلا دخل لنا في النتيجة.

فقديمًا جعلوا حراسَ الليل يلاحقون بديع الزمان سعيد النورسي وطلابه الذين نذروا أعمارهم لخدمة الإيمان والقرآن، ولم يكتفوا بذلك بل استعانوا بعناصر الشرطة والاستخبارات للقيام بملاحقة هذه الزمرة قليلة العدد آنذاك، فما بالكم بحركة مفتوحة على العالم؟! مَن الذي سينهض لملاحقتها وكيف؟! فاسمعوا وعوا، وضعوا كل هذا في اعتباركم! فمهما كان قدر السلام والأمان الذي تبحثون عنه فإن البعض قد صنعوا قوالب معينةً تتوافق مع معاييرهم الذاتية وعوالمهم الفكرية، ووضعوكم فيها، فإن لم تأخذوا بعين الاعتبار وجودَ هؤلاء الناس الذين يتحركون انطلاقًا من أوهامِهم وجنونِ العظمة الذي يستولي عليهم، ولم تعدّلوا حركاتكم وخطاباتكم وفقًا لهذا فلن يعترفوا لكم بحق الحياة.

وقد يتحرك البعض على هواه ويفعل ما يحلو له، ولا أحد يعترض عليه أو يبالي بوجوده ما دام كيانًا صغيرًا أو لا يمكن أن يشكل تهديدًا لهم، حيث إن أصحاب النوايا السيئة لا يعترضون إلا على من يتوجسون منه خيفة فحسب، وهكذا يجب أن نضع في اعتبارنا كل هذا من أجل تأمين سلامة طريق السير.

ربما تسيرون في الطريق الصحيح، ولا تبتغون شيئًا سوى رضا الله، وتُقسِمون على العمل على إزالة الكدورات التي تعلق بوجه الإسلام المنير، وتبتكرون أفكارًا جميلةً تعود بالخير على الأمة والإنسانية، وتبذلون كل التضحيات حتى تعيش الإنسانية في أمن وسلام، ولكن كل هذا وحده لا يكفي، فلا بد إلى جانب هذا مراعاة مشاعر الآخرين وأفكارهم، ولا تنسوا أن من وظيفتكم التعبير عن أنفسكم بشكل صحيح أمامهم، وإزالة كل خوف أو قلق قد يعتريهم، وإعلامهم بالماهية التي أنتم عليها، والطريق الذي تسيرون فيه، والأهداف التي تركضون وراءها.

وكذلك من الأهمية بمكان الردّ بأجوبة مناسبة مُقنعة على الافتراءات والادعاءات التي يطلقها الآخرون بدوافع معينة من أجل النيلِ من الأرواح المتفانية التي تسعى للخدمة في سبيل الله، وعلينا أن نعلن للجميع أننا نعمل من أجل إحياء القيم الإنسانية، وأننا ننظر إلى هذا على أنه أمرٌ يفرضه علينا منهجنا العقائدي، بل يجب أن نقول: إننا إذا لم نهيئ جوًّا من المحبة بين الناس فسنُسأل عن ذلك أمام الله، فنحن على يقين بأن الله تعالى قد جعل هذه الدنيا طريقًا للسير إلى السلام الأبدي الذي لا يتأتى الوصول إليه إلا بالقيام بمسؤولياتنا في هذه الدنيا، ولا همّ لنا سوى ذلك.

   إقامة جسور الحوار

من أكبر المشاكل التي تواجهنا اليوم الصراعُ والاستقطابُ، فقد بات الناسُ الآن ممزَّقين مقسَّمين إلى أحزاب متنوعة، وطوائف مختلفة، وأيديولوجيات شتى، وأخذ الجميع يسلك الطريق الذي يحلو له، وليس من اليسير قطعًا في مثل هذا الجو وضعُ المسائل في مدار معين دون إزعاج أحد، ولكن ما يقع على عاتقنا هو إقامة جسور الحوار بين الناس، وتهيئةُ أجواء الصلح، من خلال استغلال كل وسيلة لا حرج في استخدامها شرعًا، فمثلًا من المهم للغاية للقيام بذلك أن نجعل القيم الديمقراطية جزءًا من فطرتنا وطبيعتنا، وأن نؤيد الديمقراطية ونستغل كل إمكاناتها، مع إضفاء صبغتنا ونسيجنا عليها، وبدهي أن ينزعج شرذمة قليلون من هذا التصرف، ولكن كما ذكرنا سابقًا ليس بالمستطاع إرضاء الجميع، فلا يصح ألا نكترث بمثل هذا النظام الذي حاز استحسانًا وقبولًا لدى الرأي العام.

من جانب آخر فإن السبيل إلى التعبير عن أنفسنا بشكل صحيح، والتحاور مع شتى شرائح المجتمع، ومدارسة المشاكل الإنسانية المشتركة؛ هو تنشئة أنفسنا تنشئة سليمة، فلو كنا نعرف الآخرين جيدًا، ونخاطب عوالمهم الفكرية، ولا نقصِّر في احترامنا لهم؛ فإن هذه المبادرات النافعة المبذولة لصالح الإنسانية ستؤتي أكلها يومًا ما، وكثيرًا ما شهدنا أمثلة لذلك حتى الآن.

وثمة أمر آخر يستدعي الانتباه هنا وهو ألا نتعامل بالمثل مع هؤلاء الذين نُجري حوارًا معهم لمجرد أنهم نقضوا العهد والاتفاق الروحي بيننا وبينهم وألحقوا بنا الأذى، بل لا بدّ من الصبر عليهم عملًا بقول الله تعالى: ﴿وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ بِهِ وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرِينَ﴾ (سورة النَّحْلِ: 16/126).

فما يقع على عاتقنا هو إيثار طريق الخير والفضيلة، وتحاشي المعاملة بالمثل، وقد تأتي الأزمة تلو أخرى، فلا بد أن نردّ على الاتهامات الموجهة إلينا من أجل تصحيحها وتوضيحها، مع تجنب الشدة والعنف في رد الفعل.

   المداومة على الحوار

وعليكم أن تستحدثوا سبلًا أخرى من أجل إقامة حوار دائم مع شرائح المجتمع المختلفة، تارة تدعونهم لتناول الشاي وتارة أخرى تذهبون أنتم إليهم، وفي هذا الصدد استعينوا بكل الوسائل المتاحة لكم، واستخدموا كل السبل الممكنة أمامكم، فإن كانوا يشعرون بعدم الارتياح من وجود بعضكم فواصلوا الطريق بواسطة أناس آخرين لا ينزعجون منهم، وقدِّموا على أنفسكم كلَّ من له دراية بثقافة مخاطبيكم وعالمهم الفكري، فـ”شأن الحقّ عالٍ وسامٍ لا يُضحّى به بأيّ شيءٍ كان”[1]، المهم هو أن تجلسوا وتتذاكروا الأمر معهم، وتبينوا لهم أنكم تقفون في نفس المكان ولم تتغيروا، وأن قلوبكم تنبض كما تنبض من قبل ولم تتبدل مشاعركم، فطالما ظللتم بعيدين عن مخاطبكم لن يكون بوسعكم التعبير عن أنفسكم له، وسرعان ما تُنسى الجماليات التي يعلمها مخاطبكم عنكم، ولذلك عليكم بالإصرار على الحوار، واستنفاذ الطاقات من أجل الحفاظ على علاقتكم مع طوائف المجتمع المختلفة.

ومع أن الحرص والإصرار صفتين منكرَتين في الأمور الدنيوية المادية؛ إلا أنهما محمودتان في مثل هذه الأمور الخيرة، ولو نظرنا إلى الحياة السنية لسيدنا رسول الله صلى الله عليه وسلم فسنلاحظ أنه كان يبذل جهدًا غير عادي في هذا الشأن، فمن يدري كم مرة ذهب فيها إلى أبي جهل ليدعوه إلى الإسلام، ولا نبالغ إذا قلنا إنه ذهب إليه خمسين مرة، فعليكم أن تواصلوا الحوار مع شتى طوائف المجتمع بالقدر الذي تسمح به إمكاناتكم، وعلى كل من نذر نفسه للخدمة الإيمانية والقرآنية أن يعدّ نفسه مسؤولًا عن هذا الأمر، وما علينا إلا أن نصرّ على تبليغ الحقائق بالأسلوب والطريقة المناسبة التي لا ينشأ عنها ردّ فعل مخالف، أما مسألة القبول من عدمه فهذا شيء يتعلق بهم.

ولا ينبغي أن تحول الأفكارُ المختلفة والمقارباتُ المتنوعة من إقامة الحوار، فمن الممكن تناول هذه الخلافات بهدوء شديد دون التقصير في احترام كل إنسان أيًّا كان موقعه، ودون الوقوع في الخلاف، فليس لأحد أن يرى نفسه فوق الآخرين، ولا أن يترك مثل هذا الانطباع فيهم، ولا أن يتكبر أو يتباهى بل يتواضع ويخضع، كفانا ما أنجِز حتى اليوم من دون مهنية أو حرفية، ولنتناول الأمر من الآن بشيء من الاحترافية، ونتحرى الجدية في التمثيل والتطبيق بقدر ثقل أعباء الرسالة التي نحملها، ونتعامل مع القضية بنهج نبوي، ونُحسن تنشئة المشتغلين بهذا الموضوع، ونتعامل بحكمة مع هذا الأمر، مع الالتزام بالقيم الإنسانية وتحاشي ارتكاب الأخطاء، فمن الوقاحة أن نعلّق هذا الأمر الكبير على أفكار بسيطة ساذجة.

   هل لديكم شكّ في قيمكم؟!

لا ينبغي للمؤمن أن يخشى من الحوار، ولا أن يقلق من الخسائر، ففي الحوار نوع من التنافس بين القيم من ناحية ما، فلو أنكم ترتابون في قيمكم فهذا يعني أن إيمانكم بالله ضعيف، ولو قلتم: “إننا سنتأثر سلبًا إذا خالطنا هؤلاء أو أولئك، وسيعود هذا بالضرر على ديننا”، فهذا يعني أن لديكم مشكلة في الثقة بدينكم الذي تمثلونه؛ إذا كنتم توقنون أن قيمكم هي الغالبة والرابحة في سوق القيم فلا مبرّرَ إذًا للخوف من إجراء الحوار مع الآخرين، وإن كنتم على ثقة من أنكم بمصافحتكم الآخرين واحتضانكم لهم ستنتقل جمالياتكم إليهم وتستفيدون أنتم كذلك من جمالياتهم فلا داعي إذًا للخوف من الحوار معهم.

ولو أنكم جعلتم من صدوركم فسطاطًا تحتفون فيه بالآخرين، فسترون صدور الآخرين قد فتحت لكم واحدًا تلو الآخر، فهل يمكن وصفُ هذا الأمر بالخسارة؟! افتحُوا قلوبكم للعالم قدرَ ما تستطيعون؛ لأن من سيتسلّلون إلى قلوبكم سيتعرفون في الوقت ذاته على الجماليات التي لديكم، وحتى وإن لم يتقبّلوها فلن يقصروا في احترامهم لكم، وإن لم يفعلوا فسيتورعون -على الأقل- عن إلحاق الضرر بكم، فمثل هذه الأشياء ستقضي على الحدة والعنف لدى الأجيال القادمة، وتُنهي الصراعات والنزاعات، وتسد الفجوات بينكم وبينهم، ولا شك أن كل هذا يُعد بحد ذاته نصرًا مؤزرًا، فمن الأهمية بمكان أن يتكاتف الناس ويتساندوا فيما بينهم، وأن يسيروا مع بعضهم البعض في طريق واحد، وأن يتشاركوا في ماراثون واحد، وأن يتصدّوا معًا للمشاكل التي تعترض الإنسانية، فلو استطعتم أن تنثروا بذور الحب والاحترام في قلوب الناس وأن ترسخوا فكرة التعايش مع الآخر؛ فستنالون رضا ربكم وتتسببون في سعادة نبيكم صلى الله عليه وسلم.

 قد يختلف الطرف الآخر معكم في نمطِ معيشتكم وطبيعةِ عقيدتكم ومشاعركم وأفكاركم، فلربما كانوا يعيشون في دنسٍ وفجور، ويخرج من بينهم مَنْ يتطاولون على قيمكم التي تؤمنون بها، ويلحقون الضرر بكم بأقوالهم وأفعالهم، إلا أن سلامة نواياكم واستقامة أهدافكم هما ما سينقذكم من هذه المواقف التي نعتبرها نوعًا من أنواع عموم البلوى، فإذا كنتم ستجنون بعض الفوائد من خلال علاقتكم بهم، وستتغلبون على بعض الأضرار من أجل منفعة الإنسانية فليس لكم أن تكفّوا عن الحوار، لأنهم إذا خالطوكم فسيفهمون أحسن وأكثر بعض الأشياء من خلال مجالستكم، وسيدققون النظر في سلوكياتكم وتصرّفاتكم، وبناءً على هذا سيصبحون على دراية أكثر بالقيم التي تؤمنون بها، فإن لم يتقبّلوها فسيكونون على الأقل قد تعرّفوا عليها بشكل صحيح، ولو كانوا يحملون أحكامًا مسبقةً تجاهكم فسيتخلصون منها، ويعرضون عن عداوتكم، وبذلك يمكن القضاء على الصراعات والنزاعات المحتملة في المستقبل، وهذا هو ما يجب أن يحوز على اهتمامنا.

من جانب آخر لا تنسوا أننا نعيش عهدَ الفترة من ناحية ما؛ فمع الأسف ما عاد الإسلامُ يُبلَّغ للناس بشكل سليم، ولا يُمثَّل كما ينبغي، وليس لدينا شيء يدعو إلى المصداقية، وليس منطقيًّا في هذا الجو أن نعتقد أن الآخرين سيأتون إلينا حيث كنا، فيستمعون إلينا ويعقلون، ولذلك يجب أن نذهب نحن إليهم دون أن نصنّفهم إلى فئات مختلفة بحسب نظرتهم للدين وموقفهم نحونا، بل نعمل على تطوير علاقتنا بالجميع، ونحترم كل إنسان على اعتبار أنه إنسان قبل كل شيء، بل ولو كان ثمة قصور فعلينا أن نعزوه إلى أنفسنا، ونسائل أنفسنا قائلين: لماذا لم نبذل الجهد المطلوب حتى الآن للتعبير عن أنفسنا؟! ولماذا لم نتزود بالمعدات اللازمة؟! ولماذا لم نقم بالتمثيل كما ينبغي؟!

حاصل القول: نظِّموا هجراتٍ إلى كل أنحاء العالم، دون أن تلتفتوا إلى الأشياء التي يقولها الناس المحكوم عليهم بالسطحية وضيق الأفق، ودون أن تعبؤوا بالصعوبات التي ستواجهونها، بل واعتبِروا كلَّ مكانٍ تذهبون إليه هو أرضكم ووطنكم، فانثروا البذور بلا توقف، فالأرض وفيّة مخلصة، وسترون يومًا ما أن هذه البذور قد أينعت، وتبرعمت، وأثمرت، قد لا يكون حصادها وجنيُها من نصيبكم، فليس هذا مهمًّا؛ لأنكم ستؤجرون على نواياكم وهجرتكم وعملكم، وليحصدها بعد ذلك من يحصدها.

أنتم مسؤولون عن القيام بكل ما يقع على عاتقكم، ولا بد أن وجه العالم سيتغير حالما يتعرف الآخرون على جمالياتكم ويفهمونها تمامًا، فلو كنا فكّرنا ودبّرنا من قبل، وأرسلنا خمسة أو ستة ملايين شخص إلى كل أرجاء العالم، فأرشدناهم، ودللناهم على الطريق الصحيح، ووجدنا لهم فرصًا للعمل هنالك؛ لتغير وجه العالم اليوم ولصار على خلاف ما هو عليه.

***

[1] بديع الزمان سعيد النورسي: السيرة الذاتية، ص 117.

Fethullah Gülen Hocaefendi, Bamteli sohbetinde şunları söyledi:

Hadiseler karşımıza farklı farklı formatta çıktığından dolayı, formatlar, yapmamız gerekli olan işleri belirleme mevzuunda önemli bir misyon edâ ediyorlar. Aslında zaten öyle olmasa, ülfetler ve ünsiyetler, yapacağınız şeylerin tadını-tuzunu alır götürür. Tabloda sürekli değişiklikler olması lazım ki, insan, ciddî bir gönül inşirahı içinde, o tabloyu -orada farklı kareler gelip-geçiyor- temâşa etsin, zevkle seyretsin onları, onlardan yeni yeni manalar çıkarsın.

Şimdi, hâdiseler çok farklı şekilde cereyan ediyor. Dolayısıyla bize de bu farklı şeyler karşısında herhalde farklı tavırlar, farklı haller düşüyor. O mevzuda kusur etmemek lazım… Her birisi, Cenâb-ı Hakk’ın değişik tecelli dalga boyunda ayrı bir lütfudur; onları birer lütuf gibi görmek lazım. Kimden gelirse gelsin; Celâlî de olsa, Cemâlî de olsa, “Hepsi Cenâb-ı Hakk’ın birer lütfudur!” demek lazım. Öpüp başımıza koymamız lazım.

   “Cennet hayatının bin senesi, bir saat rü’yet-i cemaline mukabil gelmeyen bir Cemil-i Zülcelal’in daire-i rahmetine ve mertebe-i huzuruna gidiyorsunuz.”

Cenâb-ı Hak, bir yönüyle bizi imtihan etti. Bir kısım zalimleri musallat etti size. Belki çizginizde kaymalara sebebiyet vereceği düşüncesiyle, yani, “Bunlar, yaptıkları şeylerden vazgeçerler, bıkarlar, usanırlar, inlerine çekilirler; kuyruklarını kısar, inlerine çekilirler.” falan gibi, kendilerini aldatan vehimlere kapıldılar onlar. Her dönemde Amnofis’ten Ramses’e kadar, ondan Lenin’e kadar, Stalin’e kadar, Saddam’a kadar, Kazzâfî’ye kadar bütün diktatörler, tiranlar, hep aynı şeyi yapmışlardır; fakat sonunda aldanan, kendileri olmuştur; onların hepsi.

Öyle bir zulüm yaptılar. Siz de (onların beklentilerinin aksine dünyaya açıldınız.). Onların tabiri, onların mülahazası öyle; sizinki “in” değil. Siz, Cennet’in saraylarına/köşklerine müteveccih yürüyorsunuz; hedefinizde “Rıza ve Rıdvan” var, Cenâb-ı Hakk’ın bâ-kemâlini müşâhede etme var;

يَرَاهُ الْمُؤْمِنُونَ بِغَيْرِ كَيْفٍ

وَإِدْرَاكٍ وَضَرْبٍ مِنْ مِثَالٍ

فَيَنْسَوْنَ النَّعِيمَ إِذَا رَأَوْهُ

فَيَا خُسْرَانَ أَهْلَ الْاِعْتِزَالِ

“Mü’minler, O’nu keyfiyetsiz ve kemmiyetsiz olarak görürler. Buna bir misal de getirilemez. O’nu gördükleri zaman da bütün Cennet nimetlerini unuturlar. ‘Allah görülmez’ diyen Ehl-i İ’tizâl’e hüsran olsun!”

Ehl-i İ’tizâl, Cenâb-ı Hakk’ın rü’yetini inkâr ettiklerinden dolayı, Bed’ü’l-Emâlî sahibi “Yazık olsun size!” diyor; bağışlayın, “Yuf olsun size!” diyor. Evet, siz, Cenâb-ı Hakk’ın Cemâl-i bâ-kemâlini müşahede etme gibi bir nimete yürüyorsunuz. Hazreti Pîr’in ifadesine göre, “Dünyanın bin sene mesûdâne hayatı, bir saat hayatına mukabil gelmeyen Cennet hayatının ve o Cennet hayatının dahi bin senesi, bir saat rü’yet-i cemaline mukabil gelmeyen bir Cemil-i Zülcelal’in daire-i rahmetine ve mertebe-i huzuruna gidiyorsunuz.”

Şu “galaksiler, sistemler” diyorsunuz; belki her birinde bir milyar yıldız var, Güneş sistemi gibi şeyler var bunların içinde. Bunların hepsini ân-ı vahitte sevk ve idare ediyor, hiçbirinde bir arıza görülmüyor, bilinmiyor. Hepsinin çehresine ayrı bir güzellik serpiştirilmiş. Bütün bunların hepsi, Zât-ı Ecell u A’lâ’da mevcut; o Cemâl-i bâ-kemâlini insanlara gösterdikleri zaman, bayılacak o insanlar. Şimdi, buna namzet olan insanlar, bence, bu dünyadaki gelip-geçici şeylere karşı zerre kadar alaka göstermezler, “göstermeyecekleri müsellemdir”, öyle diyelim, “müsellemdir!”.

   Jon Pahl’ün Kitabı: “Fethullah Gulen: A Life of Hizmet”

 Dolayısıyla zalimler zulmettiler; fakat bu arada kendinizi, Hizmet’inizi, hareketinizi ifade etmek için belki çok farklı bir fırsat yakaladınız. Böylesi hiç olmamıştı. Çünkü şimdi mazlumiyeti, ma’zuliyeti (vazifeden azledilmeyi), içeriye atılmayı, belki sürgün edilmeyi, eve kapanmayı, gaybubet etmeyi, yurdunu-yuvanı terk etmeyi, bazen evlâd u ıyâlini kaybetmeyi yaşıyorsunuz. Bütün bunlar, bu türlü zulümler, sağanak sağanak başınızdan aşağıya belalar mahiyetinde yağdığı zaman, çok farklı şeklide Cenâb-ı Hakk’a teveccühte bulunuyorsunuz, “Onları da âhiret hesabına Allah’ım!..” diyorsunuz ve zannediyorum zaten sizin bu alev alev yanan içinizdeki ateşi söndürecek tek iksir varsa, o da bu mülahazadır. “Ne olacak, boş ver, dünya gelip-geçici!..”

Şimdiye kadar “Ölmem!” diyen, öyle yaşayan insanlar, geldikleri gibi gittiler. Evet, o dünya, onlardan sonrakilerine kaldı. Bu dünya, böyle bir şey!.. “Dünya geçicidir, burada kalınmaz / Ne kadar mal olsa, murad alınmaz / Gafil olma sakın, geri dönülmez / Yürü dünya yürü, sonun virandır / Meded, bundan sonra ahir zamandır.” diyeceksin ve yürüyeceksin hedefine doğru, Rü’yet’e doğru, Rıdvan’a doğru, Hazreti Rûh-u Seyyidi’l-Enâm’ın iklimine doğru, Sahabe-i kirâm’ın dünyasına doğru, Enbiyâ-i ızâmın dünyasına doğru.

Onların yaptıkları şeyler, sana, bunu kazandırmıştır. Fakat bu işin içinde çok daha farklı şeyler oluyor. Düşünün kendi ülkenizde, inanmış gibi görünen insanları… Betahsis bu tabiri kullanıyorum: “İnanmış gibi görünen insanlar…” Mü’min tavrı sergiliyor gibi ve her şeyi ona bina ediyor gibi, İslamî argümanları dünyevî debdebe ve saltanatları için kullanan densizleri, bunların yaptıklarını düşünün.

Fakat bir de beri tarafta bakıyorsunuz, bir Jon Pahl çıkıyor, bir kitap yazıyor. (“Fethullah Gulen: A Life of Hizmet” https://www.amazon.com/Fethullah-Gulen-Hizmet-Jon-Pahl/dp/1682060209) Didik didik etmiş sizin dünyanızı. Köyünüze kadar, kentinize kadar gitmiş, mezarlıklarınızı ziyaret etmiş; değişik şeylerden, yeni yeni anlamlar çıkarmış ve kocaman bir mücellet meydana getirmiş. Hiçbir beklentiye de girmemiş. Dünya, ona, o kitaba tâlip olmuş; değişik yerlerde ona, o kitap vasıtasıyla kendini ifade etme imkânı, zemini, ortamı hazırlamış; her yerde sizin sesiniz, soluğunuz gibi sizi anlatmış.

Ve siz de dinlemişsinizdir, öyle bir heyecanla anlatıyor ki, hani “Yahu bizden öyle bir insan neden çıkmadı şimdiye kadar, neden böyle bülbül sesli bir insan çıkmadı!” falan dedirtecek mahiyette. Dünyanın dört bir yanında dolaştı, öyle şeylere cevaplar verdi ki!.. Mesela; “Niye bu adam, yalnızdır!” (Neden evlenip evlâd u ıyâle karışmadı?) filan. Evet, sizin bir kuşku aradığınız bir meselede, o, çok makul şeyler söylemek suretiyle, o mevzuda feveran eden hissiyatı yatıştırdı. “Yahu şundan dolayı: Bir insan, bir şeye dilbeste olmuşsa, dağınıklığa düşmemek için esasen, muhtelif şeylere sapmamak için, konsantre olmak için esasen… Dolayısıyla da o mevzuda öyle bir yalnızlık, öyle bir vahdet olabilir.” demek suretiyle, sanki siz itham edildiğiniz bazı şeyler karşısında kendinizi müdafaa ediyormuşsunuz gibi, sizi müdafaa etmiş; candan… Hani kitaba bakanlar, göreceklerdir bunu.

   Anwar Alam’ın Kitabı: “For the Sake of Allah: The Origin, Development and Discourse of The Gulen Movement”

O diğeri, Anwar Alam; o da mübarek bir insan. (Anwar Alam’ın kitabı: “For the Sake of Allah: The Origin, Development and Discourse of The Gulen Movement” https://amzn.to/3pnhOVp) Yeni bazı teklifleri de olmuş onun; bazı teklifleri de var. Herhalde bugüne kadar denip edilen şeylerin tekrarını istiyor: Bir kere daha bunları tekrarlayıp “Bu duygu ve bu düşüncemde ben hiç değişmedim, aynı şeyleri düşünüyorum.” deseniz… Mesela “Demokrasi!” dedimse ben, “Gayr-ı mütecânis (farklı farklı unsurlardan oluşan) bir toplumda en önemli idare şekli odur herhalde. Başkalarının o mevzuda diyeceği/edeceği şeylere de kulak asmamak lazım!” falan. Diyor ki: “Yeniden, bunları bir kere daha tekrar etmek suretiyle vurgulasanız. Ben de bu yeniliği ile o meseleyi alıp orada, Hindistan gibi koca bir ülkede duyuracağım sesimi. Bazı kimseler ile temas ettim ki, bunlar, binlerce, yüz binlerce insana tekâbül ediyor; binlerce yüz binlerce insana tekabül ediyor!”

Bunun gibi kadirşinas insanlar, dünyanın her yerinde, doktora tezleri hazırlıyorlar, Hareket ile alakalı, şununla alakalı, bununla alakalı. Bu açıdan da bir taraftan bunlar bir kazanım, sizin için bir kazanım. Eğer böyle bir şeye maruz kalmasaydınız, mağduriyete, mahkûmiyete, ma’zûliyete… Evet, Arapça tabirler kullanıyorum: Ma’zuliyet demek, vazifeden azledilme demek. Bilmem ne kadar insanı azlettiler. Mehcuriyet de “terk edilme” demektir; edebiyatımızda bizim “mehcur” kelimesi, çok kullanılmıştır esasen. “Yüzüne bakılmamış, âşıklar-mâşuklar” filan demektir. O ona bakmamış, o da ona bakmamış gibi mülahazalar. Kullandığım bu kelimeler bazılarınıza belki garip gelebilir de mahzuru yok; bize ait, bizim dünyamızın, edebiyatımızın malzemeleridir bunlar.

Evet, onlar birer destan kesiyorlar; Sa’di Şirâzî gibi, Firdevsî gibi destan kesiyorlar. Belâgatlarıyla, muhakemeleriyle insanları büyülüyorlar ve bunun altında esasen “siz” gibi bir hakikati dillendiriyor, bütün dünyaya duyuruyorlar, “siz” gibi bir hakikatı.

   “Yere düşmekle cevher, sâkıt olmaz kadr ü kıymetten!”

O açıdan da hani -zannediyorum Namık Kemal’indir bu- “Hakir düştüyse Hizmet, şânına noksan gelir sanma / Yere düşmekle cevher, sâkıt olmaz kadr ü kıymetten!” diyor. O “devlet” diyor, herhalde o gün Devlet-i Aliyye-i İslâmiye’ye hor bakanlara karşı o türlü bir müdafaası oluyor. Bugün sizin için de “Hizmet” önemlidir. Hatta bu “Hizmet” tabirini, başkaları takdir ile karşılıyorlar. سَيِّدُ الْقَوْمِ خَادِمُهُمْ “Kavmin efendisi esasen, hizmetkarıdır onun.” Efendim, devlet başkanı bile olsa, kavmine, milletine hizmet ediyorsa, işte o; doğru odur, o meselenin doğrusu odur. Dolayısıyla dünyanın değişik yerlerinde bu “Hizmet” kelimesini takdir ile karşıladılar, “Hizmet” dediler, başka bir şey değil; “Hizmet; insanlığa hizmet” dediler.

Bu insanlar, Jon Pahl, Anwar Alam veya başka yerlerde başkaları, dünyanın değişik yerlerinde daha başkaları da… Hatta bir kardeşimiz dediydi, zannediyorum kırk kadar doktora tezi hazırlamışlar, sunmuşlar; evet, o… Şimdi Cenâb-ı Hak, bir taraftan böyle kapıları size kaparken, bir taraftan da çok farklı, kale kapıları gibi kapılar açıyor. Bütün dünya bugün sizden bahsediyor, bütün dünya…

Eee Efendimiz’in (sallallâhu aleyhi ve sellem) mübarek gâye-i hayali, “Mefkûre-i Ulviye”si esasen: “Benim adım, Güneş’in doğup-battığı her yere ulaşacaktır bir gün!” diyor. Zannediyorum Efendimiz’in adının ulaşmadığı bir yer kalmamış gibi. Evet… Ama bir gün bir kabullenme de olacak belli ölçüde. Şu anda zaten değişik yerlerde öyle bir saygı var ki!.. Bütün o âlemi, hepsini birer mercek yaparak, hâdiselere baktığınız zaman, sadece Türkiye’deki genel durum, midenizi bulandırır sizin. O da iyi; şimdilik hele bir oraya gitmeyelim, böyle dünyanın değişik yerlerinde varabileceğimiz her yere varalım, Allah’ın izni ve inayeti ile; bakalım ne oluyor!.. Efendim, “Ne irfandır veren ahlaka yükseklik, ne vicdandır / Fazilet hissi insanlarda, Allah korkusundandır!” Bütün dünyaya bunu duyuralım!..

   Yunanistan, minnet sayılabilecek söylemlere de girmeden, insanlığın gereğini sergiliyor ve bir kardeşlik tavrı ortaya koyuyor; binlerce muhacire kol kanat oluyor.

Düşünün… Dün kendilerine tepeden bakıyor, böyle hor görüyorduk. Belli bir dönemde “Osmanlı vesayeti” falan diyorduk. Oysaki bizim kardeşimiz onlar. Dün sizinle beraber, el ele, omuz omuza, diz dize; Yunanistan. Onlar vasıtasıyla denizleri aşıyordunuz, daha başka yerlere de sözünüzü dinletiyordunuz, Allah’ın izni, inayeti ile.

Belli bir dönemde bir kısım yanlışlıklarla -esasen- dostu düşman gibi algılamış olabilirsiniz. Yanlışlıklara girilmiş olabilir. Fakat hadiseler, farklı formatlar istiyor; farklı formatlar karşınıza çıkınca, bugün onlar size farklı türlü bakıyor, siz de onlara farklı türlü bakıyorsunuz. O dünkü kardeşleriniz, bugün de farklı bir kardeşlik sergiliyorlar.

Bakın, ekonomik durumları ne kadardır o insanların?!. Bir Amerika değildir o, bir İngiltere değildir, bir Almanya değildir. Ama zannediyorum dünya kadar insanı, binlerce insanı aldı, bağırlarına bastılar. Âdeta, ağızlarıyla söylemeseler bile… Söyleyip minnet sayılabilecek yöntemlere/yollara da sapmadılar; fakat “Yaptığımız şey bizim, insanca bir şey, hümanizmin gereği esasen, insan olmanın gereği!” dediler. Belki binlerce, yüzbinlerce insanı bağırlarına bastılar; ülkelerinde değişik limanlar, rıhtımlar, alanlar oluşturdular; dünyanın değişik yerlerine seyahat imkânı verdiler onlara.

İşte bu da sizin için ayrı bir kazanım. Yunanistan, kardeşiniz; İngiltere, kardeşiniz; Almanya, kardeşiniz; Fransa, kardeşiniz; Hollanda, kardeşiniz; yeni dünya Amerika, belki çoğumuz Türkiye’de Amerika’nın değişik eyaletlerini bile bilmezdiniz ama… Şimdi dünyanın değişik yerlerinde daha başkaları da… Bugün kalpleri sizin için çarpıyor ve size muhalif olanlara karşı da kat’î bir tavır alıyorlar. “Hayır” diyorlar, “Sizin dediğinize inanmıyorum ben! Doğru söylemiyorsunuz, doğru yapmıyorsunuz; zulmediyorsunuz, birilerini gadre uğratıyorsunuz!” diyorlar.

Başka ülkeleri de sayabilirsiniz burada. Afrika’nın derinliklerine kadar, tâ Güney Afrika’ya kadar… Her yerde arkadaşlar ile görüşüyor, telefon ediyorsunuz; “Var mı bir yaramazlık? Var mı musallat olan bir muzır?” “Var!” diyorlar. “Kim?” diyorsunuz. Diyorlar ki, “Bizim ülkenin elçileri, konsolosları, yabancı misyon şefleri. Gelip gelip ‘Kapatın bu okulları, bu eğitim müesseselerini; bunlara lüzum yok! Biz size neler neler yaparız!’ falan diyorlar.” Çok doğru, onlara neler ve neler yapıyorlar. Akla hayale gelmedik şirretlikler yapıyorlar. Evet, vaka…

Vakıa bazı yerler, çok az yer, belki onda biri bile değil; bunlar, yalancıların yalanına kanarak esasen, okulları kapattılar; doğru. Fakat nâdimler, pişmanlar; çünkü geriye dönme de çok zor. Bir devlet riyasetinin aldığı bir karar hakkında, “Efendim, dün yanılmışız, kusura bakmayın, biz geriye dönüyoruz bundan!” demesi çok zordur. Bu açıdan, burada antrparantez bir şey diyeyim; Böyle, Fas, Tunus, Cezayir, Sudan, Somali, Senegal gibi ülkeler, belli bir dönemde Osmanlı vesayeti altında bulunan ülkelerdir bunlar. Fakat bir dönemde Osmanlının torunları gibi görünmüş, gitmiş okulları kapattırmışlar oralarda. Ee birden bire yeniden açarlarsa, “Dün kapattınız, bugün açıyorsunuz; yahu nedir bu sizin derdiniz!” falan derler. Çok zordur o büyük insanların bir yerde yaptığı bir şeyden hemen geriye dönmeleri; onu itibarsızlık sayarlar, akılsızlık sayarlar, densizlik sayarlar. Ama bir gün gelecek, hakikaten başkalarının şirretliği tamamen ortaya çıkınca, “Yanılmışız biz!” diyecekler. Burada dedikleri gibi, “Yanılmışız!” diyecekler; sonra da geriye adım atacaklar, Allah’ın izni ve inayetiyle; farklı bir yöntem ile yeniden işe sahip çıkacaklar. Bekliyoruz onu hep.

   Yol, Allah yolu ise, peygamberler güzergâhı ise şayet, Allah, o yolda yürüyenleri hiçbir zaman yüz üstü bırakmamıştır, bırakmayacaktır, bırakmıyor!

Her devirde mütemerritlerin, diktatörlerin, tiranların, firavunların tavrı böyle olmuştur. Onlar, hiçbir zaman makul karşısında pes etmemiş, dize gelmemişlerdir. Onlar, -bağışlayın- rezilce yaşadılar, sefilce hayatları noktalandı ve derbeder olarak da ölüp gittiler; arkadan gelenlere fena bir örnek teşkil ettiler, fena bir örnek.

Ee başkalarının akıbeti de odur, hiç tereddüdünüz olmasın. Evet, uzatabilirler o meş’ûm günü; yani, geceden karanlık gündüzü uzatabilirler; kendilerince değişik argümanları kullanabilirler. Fakat Allah (celle celâluhu) mü’minlere açtığı binlerce kapı ile, onların da hakkından gelir. Saddam da gider, Kazzâfî de gider,  Jull Sezar da gider, Amnofis de gider, Ramses de gider… Hepsi gider, gider ama hepsi de birbirinden beter. Tereddüdünüz olmasın!..

Ne hakla söylüyorsun bunu? Âdet-i İlahiyeye binâen… Fırsat verir, fakat sonra canlarını inlete inlete alır! Âdil-i Mutlak!.. Hakk!.. Âkif ne güzel söylüyor, hani “Ve’l-Asr” suresiyle alakalı: “Hâlık’ın nâ-mütenâhi adı var, en başı Hakk.” Tabii benim burada bir şerhim var. “Hakk”, Cenâb-ı Hakk’ın en baş ismi değil esasen. İsm-i Zât olan, Lafz-ı Celâle, en baş; ondan sonra da “er-Rahman”, “er-Rahîm”, “Hayy”, “Kayyûm”. Onun için vezin bozuluyor biraz.

“Hâlık’ın nâ-mütenâhi adı var, biri de Hakk,

Ne büyük şey, kul için hakkı tutup kaldırmak..

Hani Ashâb-ı kiram “Ayrılalım!” derken,

Mutlaka “Sûre-i Ve’l-Asr”ı okurmuş, neden?

Çünkü meknûn o büyük sûrede esrâr-ı felâh,

Başta iman-ı hakiki geliyor, sonra salah,

Sonra hak, sonra sebat. İşte kuzun insanlık,

Bu dördü birleşti mi, yoktur sana izmihlal artık!”

Bu dördü birleşti mi, yoktur sana izmihlal artık: İman-ı kâmil, amel-i sâlih, sabır (aktif sabır), hakperestlik. Bunlar, bu dördü, bir araya geldi mi, Allah’ın izni ve inayetiyle, karşına dikilen herkes, senin karşında pes edecektir ve “Allah bes, bâki heves!” dedirtecektir. Evet, bu da atasözümüzdür bizim: “Allah bes, bâkî heves!”

   Bizi Sensizliğe mahkûm etme Allah’ım!..

Evet, Yunanistan’dan bahsediyorduk. Yunan kardeşlerimiz bizim… Herkese kardeş demeye teşne/hazır bulunuyoruz; fakat bazıları öyle mide bulandırıyor ki, tam böyle, “kar…” diyeceğin zaman birden bire bir istifrağ (kusma hissi) geliyor, diyemiyorsun; “ka…”da kalıyorsun. Ee zaten “ka…” vakıf manasına gelir, “dur” demektir artık burada. Öyle değil mi? Cezim alametidir.

“Küfür ve dalaletten başka, her hale hamd ü senâ olsun!” اَلْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى كُلِّ حَالٍ، سِوَى الْكُفْرِ وَالضَّلاَلِ Ben, sizdeki imana, azme, cehde, gayrete -tabii bütün kardeşlerimdeki şeylere- hayranım esasen! Mutlaka o inançla, bu azimle, o kararlılıkla bir yere varacaklarına inanıyorum. Havayı ben bulandırmasam inşâallahu teâlâ, çok yakın bir gelecekte, Cenâb-ı Hakk’ın inayetiyle, onlar gâye-i hayal haline getirdikleri ufka ulaşacaklar; üveyikler gibi o semalarda kanat çırpıp duracaklar.

Bu da diyor ki: “İnsanlara el açmak, hep girân geldi bize / Mihrabı Hak olana, bu türden girân azap! / Tatmadık hiç kimseden minnet kokan bir ihsan / Vicdanı hür olana, minnetli ihsan, azap!” Allah’tan başkasına karşı kendimizi hiçbir zaman borçlu hissetmedik. “Falanın, filanın kuluyuz!” demedik. O zavallılar gelirken, “Allah geliyor gibi” diyerek esasen şirke, küfre girmedik.

Evet, hele bir tane andavallı!.. Böyle bu çirkin kelimeleri kullanıyorum, sizi rahatsız ediyor mu? Evet, “Bak neler yaptık, neler yaptık!” Ee doğru, neler yaptınız, neler!.. Milletin canına okudunuz, ciğerine okudunuz!.. Şimdi bu yaptığı şeyleri, insanlık adına bir şey zannediyor. Bir de bağışlayın, estağfirullah, yüz bin defa estağfirullah… Mel’ûnun mel’ûniyetini ifade eden şeyleri söylerken bile O’na (sallallâhu aleyhi ve sellem) karşı saygısızlık olur diye ürperiyorum ben. إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللهِ وَالْفَتْحُ * وَرَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللهِ أَفْوَاجًا * فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا (O zavallı, bu yüce suredeki “istiğfar” emrinin manasını anlamayıp diyor ki) “Efendim, O (sallallâhu aleyhi ve sellem), Mekke’yi fethetti de, esasen (gurura kapılarak) günah işledi de, Allah (celle celâluhu)…” Bu ne küstahlıktır!.. Hafizanallah. Zannediyorum Ebu Cehil bile dememiştir böyle bir şey. İnanmamış Efendimiz’e ama Ebu Cehil bile böyle bir şey dememiştir. Ama sen al bunu, bakan yap; ondan sonra da arkadan seyreyle feryad u figanı veya efgânı.

اَللَّهُمَّ زِدْنَا عِلْمًا وَإِيمَانًا وَيَقِينًا وَتَوَكُّلاً وَتَسْلِيمًا وَتَفْوِيضًا وَثِقَةً وَاطْمِئْنَانًا، يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ، يَاذَا الْجَلاَلِ وَاْلإِكْرَامِ

“Allah’ım ilmimizi, imanımızı ve yakînimizi ziyadeleştirmeni diliyor; tevekkülümüzü teslim ve tefviz zirvelerine, hatta sika ve itminan ufkuna yükseltmeni talep ediyoruz. Ey Erhamerrâhimîn, ey Celâl ve ikram sahibi, Zü’l-celali ve’l-İkram!” 

Bizi Sensizliğe mahkûm etme Allah’ım!.. Bizi Sensizliğe mahkûm etme Allah’ım!..

رَبَّنَا عَلَيْكَ تَوَكَّلْنَا وَإِلَيْكَ أَنَبْنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ  * حَسْبُنَا اللهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ * حَسْبُنَا اللهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ * حَسْبُنَا اللهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ * نِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِيرُ * غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ * آمِينَ، يَا مُعِينُ *

“Rabbimiz, sana güvendik, sana yöneldik ve sonunda sana döneceğiz. Allah bize yeter. O ne güzel vekildir!.. Allah bize yeter. O ne güzel vekildir!.. O ne güzel sahip ve ne güzel yardımcıdır!.. Ey Rabbimiz, affına sığındık! Dönüş sanadır. Dualarımızı kabul buyur, ey darda kalan herkesin yegâne sığınağı, medet dileyen her kulun gerçek yardımcısı!..”

Hakkınızı helal edin.

Farklı düşünce ve dünya görüşlerine sahip insanların bir araya gelmelerini günümüzde daha çok diyalog kelimesiyle ifade etsek de ülfete düşmeme adına farklı kavramlar da geliştirilebilir. Burada asıl önemli olan, iyi niyetimizi, duygu ve düşüncelerimizdeki samimiyeti ortaya koymaktır. Mesela diyalogla eşanlamlı olarak bazen hoşgörü kavramını kullandığımız da oldu. Fakat bazıları bunu mahzurlu buldular. Hoşgörü kelimesinin, muhatabın hoş görülmeyecek bir kısım tavır ve davranışları, kanaat ve inançları olup sizin de bunlara katlandığınız anlamını çağrıştırdığını söylediler. Sanki karşı tarafın dikenleri var fakat siz bunları hoş görerek dikene gül muamelesi yapıyorsunuz. Bu da zımni olarak diğerini suçlama veya tahkir anlamına gelebilir. Hiç önemli değil, kelimelere takılmamalıyız. Biz söylemlerimizi bir kere daha gözden geçirir, daha masum ve yumuşak tabirler bulmaya çalışırız.

Mesela hoşgörü yerine “konuma saygı” ifadesini kullanabiliriz. Çünkü bu ifadenin temelinde, kim hangi dünya görüşüne ve hayat felsefesine sahip olursa olsun, saygıyı hak edeceği düşüncesi yatıyor. Farklı bir ifadeyle bunun anlamı, muhatap olduğumuz kişilerin insanlığına saygı duyma demektir. Çünkü her insan, potansiyel olarak bir değerler mecmuasıdır. Birileri kendisindeki bu potansiyeli inkişaf ettirememiş olabilir. Fakat onun da bir sanat-ı ilahiye olduğu unutulmamalı, böyle bir abideye ve donanıma saygı duyulmalıdır. İnsana saygı, bir yönüyle onu yaratana saygı duymaktır.

Bütün bunların yanında dostluk köprüleri kurma, asgari müştereklerde uzlaşma gibi farklı ifadeler de kullanılabilir. Yeter ki temel ilkeler korunabilsin, mesele esas blokajının dışına taşırılmasın ve orijinalite yapma lüksüne girilmesin.

   Güzergâh Emniyetini Sağlama

Usulü’d-din ulemasının yaptığı gibi, kullandığımız kavram ve ifadeleri nüanslarını gözeterek öyle dikkatli seçmeliyiz ki yapılan işle ilgili yersiz bir kısım vehim ve endişelere meydan vermiş olmayalım. Gerek kullandığımız terminoloji gerekse ortaya koyduğumuz iş ve faaliyetlerle farklı din ve diyanetlere, anlayış ve fikirlere sahip olan kimseyi rahatsız etmemeliyiz. Yapılan işin mahiyet ve çerçevesini doğru belirlemeli ve bunu başkalarına da izah etmeliyiz. İşin en başında doğru argümanları ve malzemeyi tespit etmeli, sonrasında da bunları her yerde vurgulamalıyız; kapalı kapılar ardında konuşurken de, büyük salonlarda kalabalıklara hitap ederken de aynı şeyleri ifade etmeliyiz. Meseleye safiyane yaklaşan insanların zihnini bulandıracak veya art niyetli insanların suiistimal edeceği söylemlerden uzak durmalıyız. Niyet ve maksatlarımızdaki duruluğu üslûbumuza da yansıtmalı, ortak bir söylem oluşturmalı ve oturup kalktığımız her yerde bunları tekrar etmeliyiz. Her şeye rağmen öküz altında buzağı arayan insanlar olacaktır. Önemli olan bizim kendimize düşeni yapmamız, meseleleri fevkalâde bir hassasiyetle ele almamızdır. Gerisi Allah’a kalmıştır. Biz neticeye karışamayız.

İman ve Kur’ân hizmetine ömrünü adayan Bediüzzaman Hazretlerini ve çevresindeki o gün için sayıları az olan adanmışları mahalle bekçilerine takip ettiriyorlardı. Bekçilerin yetmediğini görünce polis teşkilatını hatta istihbarat elemanlarını devreye soktular. Dünyaya açılan bir hareketin kimler tarafından nasıl takibe alınacağını varın siz hesap edin. Siz ne kadar sulh ve sükûnun peşinde olursanız olun, bazıları kendi ölçülerine ve düşünce dünyalarına göre kalıplar oluşturuyor ve sizi de onların içine yerleştiriyorlar. Şayet vehim ve paranoyalarıyla hareket eden insanların varlığını hesaba katmaz, hareket ve söylemlerinizi buna göre ayarlamazsanız size hayat hakkı tanımazlar.

Birileri nalına mıhına gidebilir, kimse onlara bir şey de demeyebilir. Çünkü onların varlığından endişe duymuyorlardır. Kötü niyetliler, en çok kimden endişe duyuyorlarsa onlara ilişirler. İşte güzergâh emniyetini sağlama adına bütün bunları göz önünde bulundurmak zorundasınız.

Siz doğru yolda yürüyebilirsiniz. Allah rızası dışında başka hiçbir şey düşünmeyebilirsiniz. İslam’ın dırahşan çehresine atılan ziftleri silmeye matuf hareket etmeye ant içmiş olabilirsiniz. Milletiniz ve insanlık adına çok güzel düşüncelere sahip olabilirsiniz. İnsanlık birbiriyle yaka paça olmasın, birlikte huzur içinde yaşayabilsin diye büyük fedakârlıklara katlanıyor olabilirsiniz. Fakat tek başına bunlar yeterli değildir. Bunun yanında, başkalarının duygu ve düşüncelerini de gözetmeniz gerekir. Kendinizi onlara doğru bir şekilde ifade etme, onlardaki muhtemel endişe ve korkuları izale etme gibi bir vazifeniz olduğunu da unutmamalısınız. Ne olduğunuzu, nasıl bir yolda yürüdüğünüzü, hangi hedefler arkasında koştuğunuzu insanlara anlatmak zorundasınız.

Aynı şekilde birilerinin farklı saiklerle, Allah yolunda koşturan fedakâr ruhlar hakkında ortaya attığı iddia ve iftiralara yerinde ve ikna edici cevaplar verilmesi de çok önemlidir. İnsanlık için, insanî değerleri yaşatmak için çalıştığımızı ve bunu da inanç sistemimizin bir emri olarak gördüğümüzü herkese duyurmalıyız. Demeliyiz ki biz, insanlar arasında bir sevgi atmosferi oluşturmazsak, Allah katında mesul olacağımızı düşünüyoruz. Allah’ın, bu dünyayı, ebedi huzura yürümek için bir güzergâh olarak yarattığına inanıyor ve buna ulaşabilmeyi de buradaki sorumluluklarımızı yerine getirmeye bağlıyoruz. Başka da bir derdimiz yok.

   Diyalog Köprüleri Kurma

Günümüzün en büyük problemlerinden biri, çatışma ve kamplaşmalardır. İnsanlar farklı farklı hiziplere, gruplara, ideolojilere bölünmüş ve paramparça olmuş durumdalar. Herkes kendine göre bir yol tutmuş gidiyor. Hiç şüphesiz böyle bir ortamda kimsenin demine damarına dokundurmadan, kimseyi rahatsız etmeden meseleleri belirli bir yörüngede götürebilmek hiç de kolay olmayacaktır. Fakat bize düşen vazife, dinen kullanılmasında mahzur görmediğimiz her tür vesileyi değerlendirerek insanlar arasında yeniden diyalog köprüleri kurabilmek, sulh ortamları tesis edebilmektir. Mesela bunun sağlanması adına demokratik değerlerin içselleştirilmesi çok önemlidir. Biz kendi renk ve desenimizi de ilave ederek demokrasinin arkasında durup onun imkânlarını değerlendirmeliyiz. Gerçi bundan da rahatsızlık duyan bir şirzime-i kalîle olacaktır. Fakat daha önce de ifade edildiği üzere herkesi memnun etmek mümkün değildir. Biz maşeri vicdan tarafından kabul görmüş böyle bir sisteme karşı alakasız kalamayız.

Öte yandan kendimizi doğru ifade edebilmenin, toplumun farklı kesimleriyle diyaloğa geçebilmenin ve onlarla insanlığın ortak problemlerini müzakere edebilmenin yolu, kendimizi iyi yetiştirmekten geçer. Eğer muhataplarınızı iyi tanır, onların düşünce dünyalarına hitap edebilir ve saygıda kusur etmezseniz insanlık adına atılan bu faydalı adımlar meyve verecektir. Nitekim bugüne kadar bunun örneklerine defalarca şahit olduk.

Bu konuda dikkat edilmesi gereken diğer bir husus da, diyaloğa geçtiğiniz insanlar bozgunculuk yapıp yapılan manevî anlaşmayı bozduklarında hemen sizin de aynı yola tevessül etmemenizdir. Sabretmesini bilmelisiniz. Kur’an-ı Kerim,

وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ بِهِ وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرِينَ

“Ceza verecek olursanız, size yapılan muamelenin misliyle cezalandırın. Ama eğer sabrederseniz, bilin ki bu, sabredenler için en hayırlısıdır.” (Nahl sûresi, 16/126) âyetiyle sabrın faziletini vurgular. Bize düşen de hayır ve fazilet yolunu seçmek ve mukabele-i bi’l-misle (aynıyla karşılıkla verme) başvurmamaktır. Bir gün gelir Şubat fırtınası olur, başka bir gün Haziran fırtınası, diğer bir gün de Temmuz fırtınası olur. İtham edildiğimiz mevzulara cevap vermeli, tashih ve tavzihlerde bulunmalıyız, ancak bunda da tepkisel davranmamalıyız.

   Diyalogda Devamlılık

Değişik vesileler ihdas ederek toplumun farklı kesimleriyle diyaloğunuzu devam ettirmelisiniz. Bazen onları çaya çağırmalı, bazen de siz ayaklarına gitmelisiniz. Bu konuda kullanabileceğiniz ne kadar argüman varsa hepsini kullanmalı, muhtemel bütün yolları değerlendirmelisiniz. Eğer birilerinin varlığından rahatsız oluyorlarsa, rahatsız olmayacakları insanlarla yola devam etmelisiniz. Veya muhatap olduğunuz insanların kültürlerini, düşünce dünyalarını en iyi kim biliyorsa onları öne sürmelisiniz. Hakkın hatırı âlîdir, hiçbir hatıra feda edilmez. Önemli olan, oturup belirli konuları müzakere edebilmeniz, aynı yerde durduğunuzu, nabzınızın hep aynı şekilde attığını onlara gösterebilmenizdir. Uzak kaldığınız sürece kendinizi ifade edemediğiniz gibi, daha önceden sizinle ilgili bildikleri güzel şeyler varsa bunlar da unutulur gider. Bu sebeple diyalogda ısrarcı olmalı, ne yapıp edip toplumun farklı kesimleriyle münasebetlerinizi devam ettirmelisiniz.

Normal şartlarda hırs ve inat, istenmeyen birer sıfat olsa da, bu gibi hayır doğuracak işlerde makbuldür. Efendimiz’in (sallallahu aleyhi ve sellem) hayat-ı seniyyelerine bakılacak olursa, O’nun bu konuda nasıl olağanüstü bir ceht ve gayret ortaya koyduğu görülür. O’nun, Ebu Cehil’e kaç defa gittiğini bilmiyoruz. Elli defa gittiğini söylesek mübalağa etmiş olmayız. Bu sebeple imkânlar elverdiği ölçüde toplumun bütün kesimleriyle diyaloğa devam etmelisiniz. Hizmet-i imaniye ve Kur’âniye yolunda koşturan adanmışların her biri kendini bu konuda sorumlu görmelidir. Bize düşen vazife, tepkiye sebep olmayacak şekilde, usul ve üslubu çok iyi belirleyerek doğruları ısrarla anlatmaktır. Kabul edip etmeme ise onlara aittir.

Farklı düşünceler, farklı yaklaşımlar diyaloğa mani olmamalıdır. Konuma saygıyı ihmal etmeden ve farklılık mülâhazasına kapılmadan çok rahatlıkla bu farklılıklar ifade edilebilmelidir. Kimse kendini başkalarından üstün görmemeli, muhataplarında böyle bir intiba bırakmamalı ve iddiasız olmalıdır. Bugüne kadar amatörce bazı şeyler yapıldı. Fakat bundan sonra meseleler daha profesyonelce ele alınmalı, üstlenilen mesajın ağırlığı nispetinde, ortaya konulan temsilde de ciddi olunmalı, âdeta peygamberane bir tavırla yürünmelidir. İyi bir siyer felsefesiyle mesele yeniden ele alınmalı, bu konuyla meşgul olan insanlar çok iyi yetiştirilmeli, işin üzerine akıllıca gidilmeli, insanî değerlere bağlı kalınmalı ve yanlış yapılmamalıdır. Böyle ciddi bir işin avamca mülahazalara bağlanması, ona karşı saygısızlık olur.

   Değerlerinizden Şüpheniz mi Var?!

İnanan insanlar diyalogdan korkmamalı, kayıp yaşamaktan endişe etmemeli. Diyalogda bir yönüyle değerlerin yarışı vardır. Şayet değerlerinizden şüphe ediyorsanız, zaten Allah’a sağlam iman etmemişsiniz demektir. “Falanlarla beraber olursak onlardan negatif etkileniriz, dinimize zarar gelir.” diyorsanız, temsil ettiğiniz dine güven probleminiz var demektir. Değerlerinizin, değerler pazarında öne geçeceğine inanıyorsanız, başkalarıyla birlikte olmaktan, diyaloğa geçmekten korkmanız için bir sebep yoktur. Başkalarıyla el sıkıştığınız ve kucaklaştığınız takdirde, bir taraftan size ait güzelliklerin başkalarına da sirayet edeceğini, diğer yandan da başkalarına ait güzelliklerden istifade edeceğinizi düşünüyorsanız, diyalogdan endişe etmenize gerek yoktur. 

Şayet siz sinelerinizi başkalarına birer otağ olarak açarsanız, sinelerin de bir bir size açıldığını görürsünüz. Bunun kayıp olduğu söylenebilir mi?! Açın gönüllerinizi âleme açabildiğiniz kadar! Çünkü sizin gönlünüze giren, aynı zamanda oradaki güzelliklerle tanışacaktır. Bunları kabul etmese bile en azından saygı duyacaktır. Saygı duymasa bile zarar vermekten vazgeçecektir. Bu gibi şeyler de gelecek nesiller adına hiddet ve şiddeti kıracak, çatışma ve kavgaları sona erdirecek, aradaki uçurumları kapatacaktır. Bunların her birinin çok önemli birer kazanım olduğunda şüphe yoktur. İnsanların el ele tutuşabilmeleri, bir yolda beraber yürüyebilmeleri, bir maratonu birlikte koşabilmeleri insanlığın ortak problemleriyle baş edebilmeleri adına çok önemlidir. Eğer siz, insanların gönlüne sevgi ve saygı tohumları ekebiliyor, birlikte yaşama düşüncesini mayalayabiliyorsanız Allah’ı ve Resulullah’ı memnun etmiş olursunuz.

Bazen diyaloğa geçeceğimiz insanların yaşantıları, inançları, duygu ve düşünceleri bize ters gelebilir. Levsiyat içinde bir hayat yaşıyor olabilirler. Hatta bunlar, inandığımız değerlere dil uzatan, söz ve fiilleriyle bize zarar veren kişiler de olabilir. Bu gibi “belva-i âmm” (kaçınılması mümkün olmayan durum) diyebileceğimiz durumlar karşısında bizi kurtaracak olan şey, niyet ve maksatlarımızdır. Şayet onlarla kuracağımız münasebetler sayesinde insanlık adına bir kısım zararların önüne geçebilecek veya bir kısım faydalar temin edebileceksek, diyalogdan geri durmamalıyız. Çünkü sizinle oturup kalkmaya başladıklarında bazı şeyleri daha iyi anlayabilir, sizin tavır ve davranışlarınızı bir mercek hâline getirerek oradan hareketle inandığınız değerler hakkında fikir sahibi olabilirler. Bunları kabul etmeseler bile en azından doğru tanımış olurlar. Eğer varsa önyargıları, bunlardan kurtulur ve düşmanlıktan vazgeçerler. Böylece gelecekte muhtemel çatışma ve kavgaların da önüne geçilmiş olur. İşte bizim bütün derdimiz, davamız bu olmalıdır.

Diğer taraftan günümüzde bir yönüyle fetret yaşandığını unutmamalısınız. Maalesef günümüzde insanlara Müslümanlık ne doğru bir şekilde anlatılabilmiş ne de mükemmel bir şekilde temsil edilebilmiş. İnandırıcılık adına gerekli olan şeylerin hiçbirisi yok. Böyle bir ortamda başkalarının bizim bulunduğumuz ortamlara gelip bizi dinleyeceklerini, “akıllarını başlarına alacaklarını” düşünmek gerçekçi olmaz. Bu sebeple insanları, dine bakışlarına veya bize yaklaşımlarına göre farklı kategorilere ayırmadan ve etiketlemeden herkesin ayağına gitmeli, herkesle bir münasebet geliştirmeye çalışmalıyız. İnsan olması hasebiyle herkese karşı saygılı olmalıyız. Hatta ortada bir kusur varsa onu kendimizde görmeliyiz. Niçin bugüne kadar onlara kendimizi anlatma adına gerekli çabayı göstermediğimizin, gerekli donanımı elde etmediğimizin veya olması gereken temsili sergilemediğimizin muhasebesini yapmalıyız.

Hâsıl-ı kelâm, darlık ve sığlığın mahkûmu olan insanların dediği şeylere bakmadan, zorluklara aldırmadan dünyanın dört bir yanına hicretler tertip edin, her yanı kendi toprağınız gibi görün ve durmadan tohum atın. Toprak çok vefalıdır. Bakarsınız attığınız tohumlar bir gün yeşerir, sürgün verir ve semeredar olur. Bu meyveleri hasat etmek size nasip olur veya olmaz, bu çok da önemli değildir. Çünkü siz niyetinizin, hicretinizin ve amelinizin mükâfatını alırsınız. Daha sonra bunları kim hasat ederse etsin.

Siz, yapmanız gerekli olan şeyleri yapmakla sorumlusunuz. Sizin ortaya koyduğunuz güzellikler tam anlaşıldığı ve tanındığı an dünyanın çehresi değişecektir. Eğer önceden aklımızı başımıza alıp beş altı milyon insanı dünyanın dört bir yanına gönderebilseydik, onlara gittikleri yerlerde rehberlik yapıp yol gösterebilse, iş imkânları bulabilseydik bugün dünyanın çehresi çok daha farklı olurdu.

أعتقد أن المسلمين لم يكونوا قط بهذا القدر من انعدام الأفق، والافتقار إلى الغاية، والتشرذم، والأنانية.. لقد صاروا جماعات مشردةً لا تحيطهم عناية، ولا تشملهم رعاية، كل منهم ينزع إلى تيار وأيديولوجية مختلفة، وكما يقول شاعر الإسلام محمد عاكف:

إن لم يجد الوطنُ معينًا ونصيرًا فحقيقٌ به أن يموت غريقًا

فذُدْ عنه واحمِه كي لا يجد الغرقُ له طريقًا

لكننا مع الأسف لم نشمله برعايتنا ولم نحطه بعنايتنا حتى الآن؛ لأن القائمين عليه لم يحملوا هذا الهم، ولم تشغلهم هذه الفكرة، ولا يزالون على ذلك! بل وحتى تراهم ينظرون إلى كل جهود الآخرين ومساعيهم في هذا المضمار وكأنها نوعٌ من الاستعراض والمخاطرة التي لا جدوى منها، ويربطون كل المبادرات القائمة على مساعي الأمة بمسوغات يرفضها حتى منطقهم، ولا يكتفون بذلك بل يلفّقون ضدها التّهم والافتراءات التي لا أساس لها من الصحة، وإن الإنسان عندما يُفكر في هذه الصورة الحالية لا يستطيع أن يُمسك نفسه من الوقوع في الحزن والانكسار، وتسيطر عليه حالةٌ من الانفعال والاضطراب، ويختلُّ تناغمُ قلبه عندما يضع في اعتباره كل هذا الدمار الهائل.

إن الآخرين لم يدَعوا شيئًا لم يفعلوه في سبيل تنظيم العالم وتغييره، فمن جانب درسوا الطبيعة ودقّقوا النظر فيها، وأظهروا تطوّرات مذهلةً في شتى ساحات العلوم والفنون، ومن جانب آخر جعلوا الجميع -من إفريقيا وحتى الشرق الأقصى- عبيدًا لهم، فمسخوا من يمكنهم مسخه، وقهروا من يقدرون على قهره، واستعمروا من استطاعوا أن يستعمروه، واستعبدوا من قدروا أن يستعبدوه.. أما نحن فقد تجاهلْنا كلَّ هذه الفجائع والفظائع، والواقع أنه من الصعب حتى أن نصِفَ ردَّ فعلِنا هذا بالانفعال الصامت، فلقد استغرقنا في عدم الاكتراث، واللامبالاة، وظللْنا ساكنين بلا حراك طالما لم تقترب النار من بيوتنا، وكأن تلك العبارة الأنانية التي تقول: “ما لنا والحريق؛ ما دام بعيدًا عنا”؛ أصبحت منهجَ حياتنا.

إن مثل هذه الأفكار التي يطلقها أناسٌ ذووا أفقٍ ضيق؛ لا أصل لها ولا نسب؛ وذلك أنها لا تنتمي إلى جذورنا الروحية والمعنوية، ولا تتغذى عليها، ولا تمتّ إليها بصلة؛ والأساس أن المؤمن يحترق بالنار أينما اندلعت، ولا يُتصوَّر منه أن يقف صامتًا بلا حراك أمام تلك النار لا سيما إذا كانت تحرق أطلس عقيدته وعالم قيمه؛ لأن رسول الله صلى الله عليه وسلم يقول في الحديث الشريف: “مَنْ لَمْ يَهْتَمَّ بِأَمْرِ الْمُسْلِمِينَ فَلَيْسَ مِنْهُمْ“[1].

   قحط الرجال

كان القدماء يعبرون عن ندرة الرجال العظماء بـ”قحط الرجال”، وهذا هو الواقع بالفعل في أيامنا؛ فلا وجود الآن لأصحاب الأفق الرحيب، وقلّ كذلك أن تجد أصحاب الأرواح العالية الذين نذروا أنفسهم لغاية سامية؛ حيث لا توجد بيئة ثقافية مواتية لتنشئة مثل هؤلاء الأشخاص.. وإن ما دفع بـ”نظام الملك” لإنشاء المدارس النظامية في عهد السلاجقة هو الرغبة في تنشئة أناس متمرّسين مؤهّلين، والحقّ أنه قد نشأ في هذه المدارس الكثير من المتميّزين، ولقد كان ذلك العهد مباركًا للغاية، وفي العصور التالية راح الناس يُقبلون على دراسة الأوامر التكوينية والتشريعية، لكن توقّف الأمر بعد مدة ما نظرًا لبعض العوامل الخارجية مثل هجمات المغول والحملات الصليبية، إلى جانب حالة الفوضى والاضطراب التي استولت على ديار المسلمين، ولم يتمكنوا من استعادة القوة مجدّدًا، واليوم أيضًا أصبح من الصعب أن نتكلّم عن وجود بيئة فكرية علمية مواتية لتنشئة أناس مؤهلين على معرفةٍ بعصرهم ودنياهم.

ولا داعي لإساءة الفهم هنا؛ فإننا لا نستهين بالأعمال والدراسات التي تُجرى الآن في ساحات العلوم المختلفة، ولكن قيام رجال العلم بأبحاث تتعلّق بمجالهم وتحريرهم مؤلفات تتماشى مع ساحاتهم شيءٌ، وقراءة الكون قراءة صحيحة، وتأسيس علاقة بين الإنسان والكون والرب سبحانه وتعالى، والقيام بما يلزم وفقًا لمتطلبات العصر شيءٌ آخر.. فمثل هذه الأمور تتطلب تجهيزًا مميّزًا وأفقًا مختلفًا، وليس من اليسير تنشئة وتربية مثل هؤلاء الناس، فعدد هؤلاء وإن كان قد بلغ الآلاف في العصور الأولى للإسلام فقد قلّ تدريجيًّا في العصور اللاحقة.

فما يقع على عاتقنا الآن هو إيقاظ شعلة الحماس وحبّ الاستطلاع لدى الناس، وغرس الأفكار والمثل العليا في نفوسهم، ومكافأتهم على نجاحاتهم، وتهيئة البيئة المواتية لتنشئة أناس ذوي أفق رحب وجاهزية فائقة. أجل، ينبغي لنا تنشئة أناس يزاولون أعمالهم العلمية والفكرية في نشوة تشبه نشوة العبادة، موقنين أن هذا سيصل بهم إلى رضا الله تعالى، وإلى صحبة نبيه صلى الله عليه وسلم، وإلى إحراز النعيم الأخروي، ومن ثمّ يعتزمون على تحويل الدنيا إلى جنة للوصول إلى هذا الهدف.

   إعادة دراسة الكون بمنظور جديد

من جانب آخر إذا تمّ تناول المسألة بجانبها المادي والدنيوي فقط، ولم يرتبط عشق البحث والعلم بغاية سامية؛ فستتعثر هذه الدراسات وتتوقّف عند نقطة معينة، ولو أن الإنسان قصر نظره على الأوامر التكوينية فقط ودرس قوانين الطبيعة بشكل جيد؛ فلن يستطيع أن يتجاوز حدود مذهبَي الوضعية والطبيعية، ولو حدث ذلك فستظل مساعيه ناقصة في البحث عن الحقيقة، الأصل والأهم هو الوصول بعشق العلم إلى أعلى المقامات، ودراسة الأوامر التشريعية والتكوينية على حد سواء؛ لأن الوصول إلى الله مرتبط بهذا، فلو أوقفتم أطلس فكركم على هذا البعد فستحظون بألطاف الله وإحساناته المتنوعة في الآخرة.

وكما ذكرنا في مناسبات عديدة فإن الغربيين قد قطعوا مسافات كبيرة في العلم والتكنولوجيا من خلال سبر أعماق الأشياء والحوادث، وليس بالإمكان تجاهل مثل هذه الأعمال والدراسات التي قاموا بها، ولكن لأنهم يجهلون معرفة الله بذاته وصفاته وأسمائه تعلقوا بالأسباب وتوقفوا عندها، ولم يستطيعوا تجاوز حدود المذهب الطبيعي، بل أخذ البعضَ منهم العزةُ بالإثم فراحوا -والعياذ بالله- يؤلّهون الأسباب التي خلقها الله تعالى لحكم كثيرة. أجل، قد تبدو هذه الأسباب هي الفاعل، ولكن ليست هكذا في الحقيقة، لأن الفاعل الحقيقي الذي خلق وأوجد وأبقى على وجود ما أوجد؛ هو الذات الأجل الأعلى صاحب القدرة المطلقة، والإرادة النافذة، والمشيئة التي لا منتهى لها.

لن يستطيع العلم أن يتخلص من مخالب الوضعية والطبيعية والمادية ما لم يشارك المؤمنون في الدراسات العلمية، وسيضطر المسلمون أيضًا إلى تقبّل المنطق العلمي المفروض عليهم باسم العلم، فضلًا عن ذلك سيلقِّنون هذا المنطق لطلابهم المسؤولين عن تعليمهم وتربيتهم في دور العلم، وستعمل كذلك مختبراتهم ومراكزهم البحثية وفقًا لهذا المنطق، ومن ثم لن يستطيعوا التخلّص من التقليد، ولا الحفاظ على ذاتيتهم.

فللأسف بدأ التدهور يدبّ في أوصال الحياة الفكرية والعلمية منذ القرن الخامس الهجري، وبعد مدة معينة أصبح المسلمون وكأنهم يمشون نيامًا، ولكن مع ذلك يمكن القول بوجود نوع من الصحوة في زماننا الحاضر؛ حيث ظهر بعض العلماء من أمثال بديع الزمان سعيد النورسي؛ ففتحوا آفاقًا فكرية جديدة، وابتكروا مناهج مختلفة لقراءة الكون.. انطلاقًا من هذا باتت الحاجة ملحّة للكشف من جديد عن ماهية الأسباب، والتعريف بمسبب الأسباب سبحانه وتعالى على الوجه اللائق، والتعريف بالوظيفة الأساسية للإنسان بشكل صحيح، وتأسيس العلاقة بين الإنسان والكون والرب سبحانه وتعالى على نحو سديد.

   بالتشجيع تنمو المهارات

وهذا يتوقّف على تهيئة بيئة علمية مناسبة، وتوجيه الناس إلى العلم، ومكافأتهم على نجاحاتهم، وفي الحقيقة فإن أعظم مكافأة هو أن يكون العلم وسيلة إلى المعرفة، والمعرفة وسيلة إلى المحبة، والمحبة وسيلة إلى رضا الله عز وجل، ولذلك يجب توجيه الناس بدايةً إلى هذه الأهداف السامية، وإلى جانب ذلك لا ينبغي إغفال الجانب المادي؛ فبحسب التعبير المتداول: المهارة تنمو بالمدح والثناء والمكافأة.

وكثيرًا ما كنتُ أعترضُ على هذا الكلام؛ لأن الأساس أن يكون المدح والثناء تابعًا للمهارة؛ أي لا ينبغي أن تتوقّف الأعمال على أي مقابلٍ سوى رضا الله عز وجل، ولكنني بعد ذاك اقتنعتُ بأنَّ الناسَ ليسوا جميعًا على هذه الدرجة من الفضيلة، ولا يسدّد جميعُهم النظر إلى مثل هذا الهدف، ولا يكون رضا الله عز وجل هو الأساس الأول عندهم؛ ولهذا لا بدّ من تشجيعهم على الدراسة والبحث والإنتاج بالمكافأة والدعم والتقدير، فلا يغِبْ عن بالنا أن الأكثرية في حاجة إلى مثل هذا الدعم والتأييد، ولو جاز التعبير يجب توصيل أصحاب المواهب والقدرات بدينامو لشحنهم وشحذِ طاقاتهم؛ ابتغاء تحريكهم وإثارة حماسهم.

للدعم المادي والمعنوي أهمية بالغة في قراءة الأوامر التكوينية قراءة صحيحة، وفي الوصول إلى الأفكار الصحيحة والإستراتيجيات السليمة، والارتقاء بالعلم المتوارث من السلف إلى مكانةٍ أعلى وأسمى، وفتح آفاق جديدة للعلم والدراسة، وتهيئة بيئة مواتية لأن يفكر الذين يأتون بعدنا بشكل أعمق وأكبر.. فإن الأفكار المرهونة بالأيديولوجيات والعلمانية والأنانية لا تجدي نفعًا، المهمّ هو توجيه الناس إلى الأهداف السامية من جانب، وتزويدهم بجميع أنواع الدعم من جانب آخر، فلو أنكم أعددتم البيئات المناسبة لهذا الغرض وقمتم بالمسؤوليات الملقاة على عاتقكم؛ فسينشأ على أيديكم أناس على أعلى المستويات من الأهلية والجاهزية والقدرات، فإن لم تفعلوا صار من المتعذّر عليكم تنشئة رجالِ علمٍ عاشقين للحقيقة، وظللْتم دائمًا عند النقطة التي تقفون فيها لا تبرحونها ولا تتقدمون إلى الأمام.

***

[1] الطبراني: المعجم الأوسط، 1/151؛ الحاكم: المستدرك على الصحيحين، 4/365.

Zannediyorum Müslümanlar şimdiye kadar hiç bu kadar ufuksuz, mekfûresiz, darmadağınık ve bencil olmamışlardır. Her yerde başıboş bırakılmış yığınlar.. her birisi farklı bir akım ve ideolojiye aborda olmuş. Mehmet Akif bir şiirinde,

Sahipsiz olan memleketin batması haktır;

Sen sahip olursan bu vatan batmayacaktır.

der. Şimdiye kadar sahip çıkamadık. Çünkü mihmandarların böyle bir dertleri, düşünceleri olmadı, hâlâ da yok. Kendilerinin olmadığı gibi, başkalarının bu istikametteki ceht ve gayretlerini de gereksiz bir macera, bir şov gibi görüyorlar. Milletin himmetine dayalı açılımları, kendi mantıklarının bile kabul etmeyeceği gerekçelere bağlıyor, onlar hakkında hiç olmayacak isnat ve iftiralar uyduruyorlar. Mevcut tabloyu düşününce burkuntu yaşamamak, hafakanlara girmemek mümkün değil. Yaşanan korkunç yıkımı mülahazaya aldığımda kalbimin ritmi bozuluyor.

Başkaları dünyayı değiştirme ve dönüştürme istikametinde yapmadık bir şey bırakmamışlar. Bir taraftan tabiatı didik didik etmiş, ilim ve fenlerde baş döndürücü bir inkişaf ortaya koymuş; diğer yandan da Afrika’dan Uzakdoğu’ya kadar herkesi halayıkları hâline getirmişler. Asimile edebileceklerini asimile etmiş, ezebileceklerini ezmiş, sömürebileceklerini sömürmüş, kapıkulu olarak kullanabileceklerini de kullanmışlar. Biz ise olup biten bunca fezayi ve fecayii görmezden gelmişiz. Sâmit bir infialin (sessiz bir reaksiyon) olduğunu söylemek bile zor. Öyle bir umursamazlık ve aldırmazlığa dalmışız ki yangın kendi evimize girmediği sürece tepkisiz kalmışız. “Ateş düştüğü yeri yakar.” şeklindeki bencilce ifade sanki hayat tarzımız hâline gelmiş.

Bütün bunlar, dar düşünceli insanlara ait nesepsiz düşüncelerdir. Niye nesepsiz diyoruz? Çünkü bizim ruh ve mana köklerimizden gelmiyor, onlarla beslenmiyor, onlara dayanmıyor. Oysa mü’min öyle insandır ki, ateş nereye düşerse düşsün, onu da yakar. Özellikle bir Müslümanın inanç atlasını, değerler dünyasını yakıyorsa, onun sessiz ve tepkisiz kalması düşünülemez. Zira Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) bir hadislerinde şöyle buyurur: مَنْ لَمْ يَهْتَمَّ بِأَمْرِ الْمُسْلِمِينَ فَلَيْسَ مِنْهُمْ “Müslümanların derdiyle dertlenmeyen, onlardan değildir.” (et-Taberânî, el-Mu’cemü’l-evsat 1/151, 7/270; el-Hâkim, el-Müstedrek 4/356)

   Kaht-ı Rical

Eskiler, adam kıtlığını “kaht-ı rical” tabiriyle ifade ederlerdi. Günümüzde yaşanan da bu. Ufuklu insanlar çıkmıyor. Kendini yüce bir mefkûreye adamış yüksek ruhların sayısı bir hayli az. Çünkü bu tür insanları yetiştirebilecek elverişli kültür ortamı mevcut değil. Öncelikle buna zemin hazırlamak gerekiyor. Nizamülmülk’ün, Selçuklular döneminde Nizamiye medreselerini açmasının asıl sebebi, kaliteli insan yetiştirmekti. Gerçekten de bu medreselerden çok kaliteli insanlar yetişti. Oldukça bereketli bir dönem yaşandı. Sonraki asırlarda da ilme, araştırmaya, tekvinî ve teşriî emirleri okumaya yönelen insanlar oldu. Fakat bir süre sonra bu durdu. Bir taraftan Moğol saldırıları ve Haçlı seferleri gibi dış faktörler, diğer yandan da içeride yaşanan herc ü merçler yüzünden Müslümanlar bir daha bellerini doğrultamadılar. Günümüzde de kendi devrini bilen donanımlı insanları yetiştirecek ilmî ve fikrî bir ortamın varlığından söz etmek zor.

Yanlış anlaşılmasın. Günümüzde farklı ilim sahalarında ortaya konulan çalışma ve araştırmaları küçümsemiyoruz. Fakat ilim adamlarının kendi alanlarıyla ilgili araştırma yapmaları, eserler ortaya koymaları ayrı bir meseledir; kâinatı doğru okuma, insan-kâinat ve Allah münasebetini doğru kurma ve içinde yaşadığı dönemin şartlarına göre yapılması gerekenleri yapma ayrı bir meseledir. Bu gibi şeyler ayrı bir donanım, farklı bir ufuk istiyor. Bu tür insanların yetişmesi, yetiştirilmesi kolay değildir. İslâm’ın ilk asırlarında sayıları binlerce olsa da sonraki asırlarda git gide azalmıştır.

Bize düşen vazife, insanlarda ciddi bir merak ve heyecan oluşturmak, onlara yüce bir mefkûre aşılayabilmek, başarıları ödüllendirmek ve gerekli zemini hazırlamak suretiyle donanımlı ve ufuklu insanların yetişmesini sağlamaktır. İlmî ve fikrî çalışmalarını ibadet neşvesi içinde sürdüren, bunların kendisini Allah rızasına, Efendimiz’in maiyetine ve uhrevî nimetlere ulaştıracağına inanan ve bu hedefe ulaşma adına dünyayı bir Cennet hâline getirmeye azmetmiş insanlar yetiştirmeliyiz.

   Yeni Bir Bakış Açısıyla Varlığı Yeniden Okumak

Öte yandan eğer mesele sadece maddî ve dünyevî cihetiyle ele alınır, ilim ve araştırma aşkı yüce bir gayeye bağlanamazsa, yapılan çalışmalar bir yerde takılır kalır. İnsan, tekvinî emirleri didik didik etse ve tabiat yasalarını çok iyi okur da, natüralizm ve pozitivizm serhaddini aşamaz. Aşamayınca da hakikati arama çabası eksik kalır. Önemli olan, ilim aşkını aşkınlığa ulaştırabilmek, teşriî ve tekvinî emirleri birlikte değerlendirebilmektir. Çünkü Allah’a ulaşma buna bağlıdır. Eğer burada düşünce atlasınızı böyle bir enginliğe taşıyabilirseniz, ötede Cenab-ı Hakk’ın çok farklı lütuf ve ihsanlarına mazhar olursunuz.

Farklı zamanlarda çok defa ifade edildiği üzere Batılılar eşya ve hâdiseleri hallaç etmek suretiyle bilim ve teknolojide önemli mesafeler kat etmişlerdir. Ortaya koydukları çalışmaları takdir etmemek mümkün değildir. Fakat Allah’ı zatıyla, sıfatlarıyla ve esmasıyla bilemediklerinden ötürü, sebeplere takılıp kalmış ve bir türlü natüralizm sınırını aşamamışlardır. Bazıları da izzet ve azamete perde olması gibi pek çok hikmetlere mebni olarak yaratılan sebepleri -hâşâ ve kellâ- Allah’ın arşına oturtmuşlardır. Oysaki sebepler fail görünebilirler ama hakikatte fail olamazlar. Hakiki fail başkadır. O, yaratan, var eden, var ettiğinin varlığını devam ettiren kudret-i namütenahiye, irade-i namütenahiye ve meşiet-i namütenahiye sahibi Zat-ı Ecell ü A’lâ’dır.

İlmî çalışmalara inançlı insanların eli değmediği müddetçe bilim, natüralizm, pozitivizm ve materyalizmin demir pençesinden kurtulamayacaktır. Müslümanlar da bilimsellik adına kendilerine dayatılan ilim mantığını çaresiz şekilde kabul etmek zorunda kalacaklardır. Kabul etmenin de ötesinde kendi ilim yuvalarında talim ve terbiyelerinden sorumlu oldukları öğrencilere de bunu öğreteceklerdir. Laboratuvarları ve araştırma merkezleri bu mantığa göre çalışacaktır. Dolayısıyla da bir türlü taklitten kurtulamayacak, kendileri olamayacaklardır.

Maalesef beşinci asırdan sonra ilim ve fikir hayatında ciddi bir düşüş başlamış ve bir dönemden sonra Müslümanlar âdeta uyurgezer olmuşlardır. Son asrımızda kısmi bir uyanıştan söz edilebilir. Elmalılı Hamdi Yazır, Ahmed Naim, Filibeli Ahmed Hilmi, Hazreti Bediüzzaman gibi kimseler önümüze yeni düşünme ufukları açmış, varlığı farklı yorumlama yöntemleri talim etmişlerdir. Bunlardan da yola çıkarak günümüzde sebeplerin mahiyetinin yeniden ortaya konulmasına, Müsebbibü’l-Esbâb’ın layık-ı veçhiyle tanınıp bilinmesine, insanın asıl vazifesinin doğru bir şekilde tarifine, insan-varlık ve Allah arasındaki ilişkinin doğru vaz edilmesine ciddi ihtiyaç vardır.

   Marifet İltifata Tâbidir

Bu da uygun ilmî ortamın oluşturulmasına, insanların ilme yönlendirilmesine, başarıların ödüllendirilmesine bağlıdır. Aslında en büyük mükafat, ilmin marifete, marifetin muhabbete, onun da Allah’ın rızasına vesile olmasıdır. Dolayısıyla insanlara öncelikle bu tür yüce hedefler gösterilmelidir. Fakat bunun yanında maddî primler de ihmal edilmemelidir. Zira yaygın anlayışla ifade edecek olursak, marifet iltifata tâbidir. Siz iltifat ederseniz, onlar da marifet döktürürler.

Gerçi öteden beri benim bu söze tepkim vardır. Çünkü asıl önemli olan iltifatın marifete tâbi olmasıdır. Yani yapılan çalışmaların, Allah rızası dışında hiçbir maddi beklentiye bağlanmamasıdır. Fakat herkes böyle bir erdeme sahip olmayabilir, böyle bir hedefe kilitlenemeyebilir, bu ölçüde rıza yolcusu olamayabilir. Bu sebeple insanlar, avansla, takdirle, ödülle çalışmaya, araştırmaya, üretmeye teşvik edilmelidir. Çoklarının teyit ve desteğe ihtiyaç duyacağı akıldan çıkarılmamalıdır. Tabir yerindeyse istidadı olan insanlara, bir dinamo bağlanarak enerji verilmeli, onlar şarj edilmeli ve böylece harekete geçmeleri sağlanmalıdır.

Tekvinî emirlerin doğru okunması, doğru düşüncelerin ve doğru tespitlerin ortaya konulabilmesi, önceki nesillerden miras alınan ilmin daha ileriye götürülmesi, ilim ve araştırma adına yeni ufuklar açılması, arkadan gelenlere daha derin düşünme ortamının hazırlanması adına verilecek maddî-manevî desteğin yeri çok önemlidir. İdeolojilere, sekülerizme, egoizmaya ipotek edilmiş düşüncelerle bir yere varılamaz. Önemli olan, bir taraftan insanlara yüce bir mefkûre verebilmek, diğer yandan da onlara her tür desteği sağlayabilmektir. Şayet siz bu konuda uygun ortamlar hazırlar ve üzerinize düşen sorumlulukları yerine getirirseniz, seviyeli, kaliteli ve donanımlı insanlar zuhur eder. Aksi takdirde hakikat aşığı ilim adamları yetiştiremez ve yerimizde saymaya devam ederiz.

***

Not: Bu yazı, 30 Ocak 2009 tarihinde yapılan sohbetten hazırlanmıştır.

الابتلاءات في الحياة الدنيا أنواع شتى؛ بعضها بيّن واضح، والبعض الآخر خفي نسبيًّا، ومن المسلَّم به أن الله لم يحمِّل الإنسانَ ما لا طاقة له به، ولكن قد يُبتلَى الإنسان بأمورٍ يجهلها ولا يعيها منذ الوهلة الأولى، فمثلًا قد يقوم بعمل صالح جميل، فيجثم على عالم خياله وتصوّره دخانٌ وضبابٌ، فلا يلبث إلا أن يسوقه نجاحُه إلى الكبر والغرور، وعند ذلك يحبط عمله وتنقطع بركته؛ لأن الإنسان إذا وضع في ذهنه فكرة أنه هو الذي خطّط وفعل ونجح؛ فقد أحبطَ كلّ عمله، وإنَّ عزْوَ الإنسانِ عملَه إلى نفسه، واعتباره ذلك العمل أثرًا من آثار عبقريته؛ إنما هو فكرة تنطوي على الشرك الخفي، لأن إبراز الأنانية دائمًا بمثابة دوامة لا تلبث أن تجر الإنسان -دون وعي منه- إلى الكفر والضلال.

ومن ثمّ فمَن يرغب في الابتعاد عن مكائد النفس والشيطان ودسائسهما فعليه أن يضع في ذهنه أنه إنسان بسيط، حتى ولو تحققت على يديه أعظم الإنجازات، وارتقى بالإنسانية إلى السماء، وطاف بها بين الكواكب والنجوم.. بل وعليه أن يقول: “عجبًا! هل يمكن أن يستخدم الله سبحانه وتعالى في مثل هذه الأمور العظيمة أناسًا عاديين من أمثالنا؟!”، وإن كان لا بدّ من تفسيرٍ معقولٍ لهذه الجماليات فلكم أن تنظروا إلى المسألة من منظور الحكمة الإلهية قائلين: إن الله تعالى يستعمل أناسًا صغارًا ضعافًا من أمثالنا في هذه الأعمال العظيمة حتى يعلن عن عظمة نفسه سبحانه وتعالى، ومن الواضح أنه لا حول لنا ولا قوة للقيام بمثل هذه الأعمال الكبيرة، إذًا فهذا كله يدلّ على عظمته سبحانه وتعالى ليس إلا.

وإذا ما وجَّهْنا النظرَ إلى كتاب الكون لألفينا الشيءَ نفسه، فقد خلق الله تعالى عوالم فيزيائية ضخمة من جزئيات صغيرة جدًّا، فمهما كانت الكائنات كبيرة الحجم فإنها تتكوّن من ذرات، وهذه الذرات هي الأخرى تتشكّل من إلكترونات ونيوترونات وبروتونات، وربما خلقها الله جل جلاله من جزئيات أصغر أيضًا تسمى بالكوارك (quark) والإيون والأثير أو غير ذلك من العناصر التي لا نستطيع تحديد ماهيتها وحقيقتها، ولذلك ينبغي النظر إلى خلق الأشياء الكبيرة من عناصر صغيرة للغاية على أنها قانون فطري أو سنة إلهية.

 ويعبّر الأستاذ سعيد النورسي عن هذا المعنى: “إذا أسند كل مخلوق وكل ذرة مباشرة إلى الواحد الأحد وانتسب إليه فعندئذ يهدم النمل صرح فرعون ويهلكه، ويصرع البعوض نمرود ويقذفه إلى جهنم، وتُدخل جرثومة صغيرة ظالمًا جبارًا القبر، وتصبح بذرة الصنوبر الصغيرة بمثابة مصنع لشجرة الصنوبر الضخمة ضخامة الجبل، وتتمكن ذرات الهواء أن تؤدي من أعمال منتظمة مختلفة للأزهار والثمرات وتدخل في تشكيلاتها المتنوعة، كل ذلك بحول الله وبقوة ذلك الانتساب”^[1]، وكل هذه الأمور تدلّ على عظمة الله تعالى وقدرته اللامتناهية.

فإذا ما وضعنا هذه الحقيقة نصبَ أعيننا لا تسوقنا حتى أعظم الإنجازات والنجاحات إلى العجب والغرور، ولا تنسينا كوننا أناسًا بسطاء عاديين، ولنضع في اعتبارنا أن أعظم الفضل -على حد قول علي كرم الله وجهه- هو أن يكون الإنسان بين الناس فردًا من الناس، ولنتذكر دائمًا أن إعجاب الإنسان بنفسه، وعزوَه كل الجماليات إلى نفسه، وافتخارَه بنفسه وتمييزه لها عن الآخرين…كل ذلك أفكار شيطانية.

   التواضع ونكران الذات

لقد أحدث مفخرة الإنسانية صلى الله عليه وسلم ثورة عارمة في العالم بأسره؛ فهزم -كما يقول الشاعر الإسلامي محمد عاكف- القياصرة والأكاسرة في نفخة، وأنقذ الإنسانية في كرَّة، ورغم ذلك لم يتخل طوال حياته عن التواضع ونكران الذات، ذات يوم أَتَى النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ رَجُلٌ، فَكَلَّمَهُ، فَجَعَلَ تُرْعَدُ فَرَائِصُهُ، فَقَالَ لَهُ: “هَوِّنْ عَلَيْكَ، فَإِنِّي لَسْتُ بِمَلِكٍ، إِنَّمَا أَنَا ابْنُ امْرَأَةٍ تَأْكُلُ الْقَدِيدَ“[2].

وكلما كان الحقُّ تعالى يعلن للكائنات كلها عن عظمة نبيِّه صلى الله عليه وسلم بألطافه وإحساناته كلما كان صلى الله عليه وسلم يزداد قربًا لربه، ويتّجه إليه بمزيد من الحمد والثناء، ويخفض أجنحة التواضع للإنسانية جمعاء، وفي الوقت ذاته لم يكن يتنكر لنبوته، وكيف ذلك؟! فهي المهمة الثقيلة الشديدة التي حمّلها إياه ربه! وهي من أركان الإيمان الأساسية، أما فيما سواها فكان يتورّع عن إظهار عظمته ومكانته، رغم أنه نبي الله الذي اصطفاه سبحانه لحمل دعوته، وعندما يُقبل عليه أحدٌ وهو بين الصحابة لا يستطيع أن يميزه بينهم بسهولة؛ لأنه لم يكن يختلف عمن حوله لا في ملبَس ومجلِس ولا في مأكل ومشرب ولا في حال وحركة.

وهذا هو معيار العظمة بالمعنى الحقيقي، أو لنقل كما ذكرنا كثيرًا في مناسبات متعددة: إن التواضع هو علامة العظمة في العظماء، أما التكبر فهو أمارة الصغر والدناءة عند الأصاغر والأدنياء.

من اليسير نسبيًّا أن نتحكّم في أنانيتنا عندما لا تلوح لنا في الأفق إلا نجاحات يسيرة، فما الذي يمكن أن تنسبوه لأنفسكم إذا كانت خدماتكم لا تزال عبارة عن رشحة صغيرة أو بصيص خافت من النور! أما إذا بدأت ألطاف الله تنهال عليكم زخًّا زخًّا فليس من السهل حينذاك أن تحافظوا على تواضعكم ومحويتكم؛ لأن خطر الوقوع في مستنقع الكبر والغرور يزداد أكثر فأكثر عند توجّه الناس إليكم وإقبالهم عليكم نتيجة ما قمتم به من أعمال منقطعة النظير، ولذلك فلا ننسَ أنّ نِعَمَ الله سبحانه وتعالى علينا هي في الوقت ذاته ابتلاءاتٌ يمتحنُنا بها.

ومن مقتضيات الفوز في هذا الامتحان ألا نعزوَ إلى أنفسنا ما حقّقناه من جماليات، وألا يغيب ربنا سبحانه وتعالى عن بالنا، ولنعْلَمْ جيّدًا أن القلوب بين أصبعين من أصابع الرحمن يقلّبها كيف يشاء، فلو انفعل الناس في فترة ما للخدمة، وتحمّسوا لها، وهاجروا إلى كل أرجاء العالم للقيام بها فإنما هذا كله بفضلٍ من الله تعالى وعنايته، أما إذا استولت علينا فكرة الأنانية ونسَبْنا كلَّ شيء إلى تدبيرنا وتوجيهنا وفكرنا ومراجعتنا ونجاحنا؛ فسيسلب الله تعالى منا نعمه وأفضاله، فإن اقتصرت هذه الفكرة على مستوى الفرد فهي الأنانية الفردية، أما إذا تعدت إلى الجماعة فهي الأنانية الجماعية، بل يمكن أن نقول إنها “الشرك الخفي” كما جاء في الحديث الشريف.

   كل من عند الله سبحانه وتعالى

ولذلك فإن إعطاء الأولوية للأنانية هو عامل رئيس من عوامل السقوط، وحتى نتخلص من الأنانية الفردية لا بد أن نشير إلى (نحن)، ونمزّق الـ(أنا)، ولكن نظرًا لأن هذا أيضًا قد يوقعنا في الأنانية الجماعية فيجب أن نسحق (نحن) أيضًا تحت أقدامنا، ونشير إليه (هو) سبحانه وتعالى فقط، ولنعلمنّ أننا الفقراء إلى الله دائمًا، والله هو الغني الأحد الصمد الأجل الأعلى.

ومع ذلك فمن الصعب جدًّا في زمنٍ تستمرّ فيه خدماتكم، ويضخِّم فيه الإعلام أموركم، ويُقبل الناس عليكم بالمدح والثناء؛ أن تتحكموا في مشاعركم وأفكاركم، بناءً عليه يجب عليكم أن تلتزموا التضرّع إلى الله تعالى من أجل اجتياز هذه الصعوبات، متمثّلين بدعاء النبي صلى الله عليه وسلم: “اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي فِي عَيْنَيَّ صَغِيرًا“[3]، صفرًا لا قيمة له، فهذا هو السبيل الوحيد للحصول على ثواب خدماتكم في الآخرة، وإلا لن تنتفعوا في الآخرة بأي عملٍ اضطلعتم به من أجل منفعتكم الخاصة أو حساباتكم الشخصية.

وكما جاء في الحديث الشريف[4] فقد يخسر خسرانًا مبينًا مَن يتّكل على أعماله الصالحة عند مثوله بين يدي مولاه عز وجل، إذ إنها لن تنفعه بشي طالما لم تكن خالصةً لوجه الله، فالأعمال الصالحة مثل الجهاد، والاشتغال بالعلم، والوعظ والنصح، والإنفاق إذا لم تكن لله، بل من أجل النفس والأنانية، ولِيُقال عن فاعلها أنه جريء، عالم، قارئ، جواد؛ فإنها تتسبب -والعياذ بالله- في هلاك صاحبها.. فالذين يربطون أعمالهم الصالحة بالمدح والثناء والتقدير والتصفيق فإنهم يبيعون أنفسهم بثمن بخس؛ لأنهم لما أخذوا مقابل ما عملوه في الدنيا لم يعد لهم ثواب يرجونه في الآخرة.. ندعو الله تعالى ألا يجعلنا ممّن يربطون أجورهم بأشياء صغيرة تافهة، ولا من الذين يقضون حياتهم أسارى لمتع الدنيا الزائلة، ولا من الذين يركضون وراء الملذات العاجلة، ولا من الذين يستبدلون الذي هو أدنى بالذي هو خير؛ حتى لا نتردى في الخيبة والخسران في الآخرة!

أجل، ينبغي للإنسان كلما زاد الله من فضله وعطاياه وأثمر أعماله وخدماته أن يتوجّهَ إلى ربه بنفس القدر ماحيًا ذاتيته، ويقفَ بين يدي مولاه محمَّلًا بثقل النعم، شاكرًا في قيامه وركوعه وسجوده، ويقابلَ تلك النعم بالحيرة والذهول على اعتبار أنه ليس أهلًا لها، ويقول دائمًا -كما قال الشيخ محمد لطفي أفندي-: “نعمة لم أكن أنا الحقير أهلًا لها، فما سرّ هذا اللطف والإحسان؟!”.

***

[1] بديع الزمان سعيد النورسي: المكتوبات، المكتوب العشرين، ص 312.

[2]  سنن ابن ماجه، الأطعمة، 30.

[3]  البزار: المسند، 10/315؛ الديلمي: الفردوس بمأثور الخطاب، 1/473.

[4] صحيح مسلم، الإمارة، 152؛ سنن النسائي، الجهاد، 22.

Dünya hayatının imtihanları çeşit çeşittir. Bu imtihanların bazısı aşikâr, bazısı da nispeten gizlidir. Taşıyamayacağı yükün insana yüklenmeyeceği gerçeği müsellem, insan bazen ilk bakışta bilemediği ve farkına varamadığı şeylerle de imtihan olur. Mesela güzel bir iş yapar. Fakat hayal ve tasavvur dünyasına bir sis, bir duman çöküverir de ortaya koyduğu başarı onu gurura sevk eder. Dolayısıyla yaptığı işin ne bereketi ne de sevabı kalır. Zihninde beliren “Ben yaptım, ben ettim, ben başardım.” düşüncesi her şeyi bitiriverir. Zira insanın yaptığı şeyleri kendine mâl etmesi, kendi eseri olarak görmesi içinde gizli şirk barındıran bir yaklaşımdır. Sürekli “ben, ben” demek öyle bir girdaptır ki hiç farkına varmadan insanı dalalet ve küfrün içine çekiverir.

Bu sebepledir ki nefis ve şeytanın hilelerinden uzak kalmak isteyen kişi, en büyük başarılara imza atmış, insanlığı yıldızlar arasında seyahat ettirmiş dahi olsa, sıradanlık duygusundan sıyrılmamalı ve şöyle demelidir: “Hayret ediyorum, Allah nasıl oluyor da bizim gibi sıradan insanlara böyle büyük işler gördürüyor!” Eğer yapılan güzel işlere ille de makul bir mahmil/izah bulmak istiyorsanız meseleye hikmet-i ilâhiye açısından bakarak şöyle diyebilirsiniz: Allah, kendi büyüklüğünü göstermek için bizim gibi küçük insanlara büyük işler yaptırıyor. Böyle büyük işlere bizim güç ve iktidarımızın yetmeyeceği açık olduğundan dolayı bütün bunlar O’nun büyüklüğüne delalet eder.

Kâinat kitabına atf-ı nazar ettiğimizde de aynı şeyi görürüz. Allah Teâlâ, kocaman fizikî âlemleri çok küçük parçacıklardan yaratmıştır. Varlıklar ne kadar büyük olursa olsun, atomlardan, atomları da teşkil eden elektron, nötron ve protonlardan oluşur. Belki Cenab-ı Hak onları da -quark, iyon ve eter gibi farklı isimlerle adlandırılan fakat henüz mahiyet ve hakikatlerini tam tespit edemediğimiz- daha küçük parçacıklardan yaratmaktadır. Dolayısıyla çok küçük şeylerden büyük şeyler yaratmaya bir çeşit âdetullah veya sünnetullah nazarıyla bakılabilir.

Öte yandan Allah, bir karıncaya Firavun’un sarayını harap ettirir. Bir sineğe Nemrud’u yere serdirir. Bir mikropla deccalın hakkından gelir. Bütün bunlar O’nun namütenahi (sonsuz) kudretine delâlet eder.

Bu hakikati daima göz önünde bulunduracak olursak, en büyük başarılar bile bizi ucb ve gurura sevk edemez, bize sıradanlık duygusunu unutturamaz. Hz. Ali’nin ifadesiyle insanlar içerisinde sıradan bir insan olmayı en büyük fazilet bilir, hiçbir şekilde faikıyet (üstünlük) mülâhazasına girmeyiz. Unutmamak gerekir ki insanın kendi yaptığını beğenmesi, bütün güzellikleri kendinden bilmesi, “Var mı benim gibisi!” demesi… bunlar hep şeytanî düşüncelerdir.

   Tevazu ve Mahviyet

İnsanlığın İftihar Tablosu (sallallahu aleyhi ve sellem) cihanda öyle bir inkılâp yapmıştır ki, Akif’in ifadesiyle, bir nefhada Kayserleri, Kisraları yere sermiş ve bir hamlede insanlığı kurtarmıştır. Buna rağmen O, hayatı boyunca tevazu ve mahviyetten hiç ayrılmamıştır. Mesela bir seferinde yanına gelen bir adam korkudan titremeye başlayınca, “Korkma, rahat ol! Ben kral değilim. Ben, kurutulmuş et yiyen Kureyşli bir kadının oğluyum.” (İbn Mâce, et’ime 30) demiştir.

Cenab-ı Hak, lütuf ve ihsanlarıyla Allah Resûlü’nün büyüklüğünü âleme gösterdikçe, O da Allah’a karşı daha çok şükür ve hamde yöneliyor, insanlara karşı da tevazu kanatlarını yerlere kadar seriyordu. Peygamberliğini nefyedemezdi. Hâşâ, “Ben peygamber değilim!” diyemezdi. Çünkü bu O’na yüklenmiş, taşınması çok ağır bir vazifeydi, dinin en temel rükünlerinden biriydi. Bunun dışında kalan meselelerde ise O, peygamber olduğu halde hiçbir şekilde büyüklük izhar etmiyordu. Ashabıyla birlikte olduğu zamanlarda, dışarıdan gelen bir kişi O’nu görmek istediğinde rahatlıkla seçemiyordu. Çünkü ne kılık kıyafeti ne oturduğu koltuk ne de hâl ve hareketleri çevresindekilerden farklıydı.

İşte gerçek anlamda büyüklüğün ölçüsü budur. Her zaman tekrar ettiğimiz bir ifadeyle söyleyecek olursak, büyüklerde büyüklüğün emaresi tevazudur; küçüklerde küçüklüğün emaresi ise tekebbürdür.  

Ortada çok bir başarı yokken enaniyeti kontrol etmek nispeten kolaydır. Eğer yaptığınız hizmetler henüz küçük bir ışık tayfından, mini bir sızıntıdan ibaretse neyi nefsinize mâl edeceksiniz ki! Fakat Allah’ın lütufları sağanak sağanak üzerinize boşalmaya başlamışsa, işte burada tevazu ve mahviyeti koruyabilmeniz hiç de kolay olmayacaktır. Harikulade işlerin yapıldığı, herkesin size teveccüh ettiği zamanlarda gurur ve kibir bataklığına düşme tehlikesi de artacaktır. Dolayısıyla Allah’tan gelen nimetlerin aynı zamanda O’ndan gelen birer imtihan olduğu unutulmamalıdır.

Bu imtihanı kazanmanın gereklerinden biri, ortaya çıkan güzel işleri kendimizden bilmememiz, Allah’ı unutmamamızdır. Şurası iyi bilinmelidir ki, kalblere hükmeden, kalbleri evirip çeviren Allah’tır. Şayet bir dönemde insanlar hizmet adına şahlanmış, coşmuş ve dünyanın dört bir yanına hicret etmişlerse bu Allah’ın lütfu ve inayeti sayesinde gerçekleşmiştir. “Biz sevk ediyoruz, biz yönlendiriyoruz, biz evirip çeviriyoruz, biz başarıyoruz…” gibi mülahazalara girersek, Allah, lütfettiği nimetlerini elimizden alır. Fert planında bu tür düşünceler taşıyorsak bu ferdî enaniyet olur; bir topluluk olarak bu tür mülâhazalara sahipsek bu sefer de cemaat enaniyeti olur. Hatta buna hadisin ifadesiyle “şirk-i hafi” (gizli şirk) de diyebiliriz.

   Her şey O’ndan (celle celâluhu)

Bu sebeple “Cihanın dört bir yanına açılan, şu kadar okul açan, bu kadar faaliyet yapan bir cemaatin fertleriyiz!” diyerek aidiyeti ön plana çıkarmak bizim için yıkım olur. Ferdî enaniyetten kurtulma adına ene’yi (beni) yırtıp nahnü’yü (bizi) göstermeye çalışmalıyız. Fakat bu sefer de cemaat enaniyetine düşme tehlikesiyle karşı karşıya kalacağımız için nahnü’yü de ayaklarımızın altına almalı ve hüve’yi (O’nu) göstermeliyiz. İyi bilmeliyiz ki hepimiz her zaman O’na muhtacız; O ise hiçbir zaman hiç kimseye muhtaç olmayan bir Zat-ı Ecell ü Â’lâ’dır.

Bununla birlikte üst üste fetihlerin yaşandığı, medyanın meseleyi abarttığı, herkesin size yahşi çektiği bir dönemde duygu ve düşüncelerin kontrol edilmesi çok zordur. Bu zorluğun üstesinden gelebilme adına Allah’a ne kadar dua edilse azdır. Sürekli ellerimizi açıp, “Allah’ım bizi kendimize hiç ender hiç göster!” demeliyiz. Yapılan hizmetlerin ahirette kişi adına önemli birer kazanım hâline gelmesinin yolu da buradan geçer. Yoksa insanın kendi hesapları adına yaptığı amellerin ahirette ona bir faydası dokunmayacaktır.

Çokça zikredilen bir hadis-i şerifte de ifade edildiği gibi (Müslim, imare 152; Nesâî, cihad 22) insan, Allah’ın huzuruna çıktığında salih amellerine güvenecek fakat bunları Allah için yapmadığından kendisine bir faydası dokunmayacaktır. Hatta nefis hesabına yapılan; Allah yolunda mücahede etme, ilimle meşgul olma, vaaz u nasihat etme veya infakta bulunma gibi güzel işler -Allah muhafaza- kişinin helakine sebep olacaktır. Yaptığı salih amelleri övgüye, takdire ve alkışa bağlayan insanlar kendilerini çok ucuza peylemiş olacaklardır. Çünkü onlar yaptıklarının karşılığını bu dünyada almış olacaklarından ahirete bir şey kalmayacaktır. Allah, bizleri, elde edeceği mükâfatı çok küçük şeylere bağlamaktan, hayatını çok ciddi bir darlığın mahkûmu olarak geçirmekten, peşin lezzetlerin arkasında koşmaktan ve bu yüzden de ahirette hüsran yaşamaktan muhafaza buyursun!

Evet, Allah, ne kadar varidat ve mevhibelerini lütfeder, insanın davranışlarını ne kadar semeredar kılarsa, onun da o ölçüde Allah’a teveccüh etmesi ve kendini sıfırlaması gerekir. O, nail olduğu nimetlerin ağırlığıyla Allah huzurunda el pençe divan durmalı, rükû ve secde ile şükrünü seslendirmelidir. Layık olmadığı mülahazasıyla, mazhar olduğu lütufları hayret ve şaşkınlıkla karşılamalı ve bunlara şükür ile mukabelede bulunmalıdır. Alvar İmamı gibi sürekli, “Değildir bu bana layık bu bende, Bana bu lütf ile ihsan nedendir?!” demelidir.

الصدق أولى صفات النبوة، وشعار مهم لعظمة من يأتون بعد الأنبياء مرتبةً، وقد لُقّب الخليفة الأعظم أبو بكر رضي الله عنه بـ”الصدِّيق الأكبر” بسبب صدقه، فما من باب إلا ويفتحه الصدق، وكما أن الصدق هو الذي أوصل محمدًا الأمين صلى الله عليه وسلم إلى كمالات أعلى عليين، فإن الكذب هو  الذي خسف بمسيلمة الكذاب إلى أسفل سافلين، وشتان ما بين الثرى والثريّا.

   الصدق مع الله جل جلاله

لا ريب في أنه يجب على المؤمن أن يتحرى الصدق مع الله تعالى بالدرجة الأولى، والصدق مع الله يعني الوفاء فيما يخص حفظ الأمانات التي حمّلنا إياها اللهُ سبحانه وتعالى، والابتعادَ عن الانحرافات والخيانات بجميع أشكالها مهما كانت صغيرة.

ولو أردنا مزيدًا من التوضيح، فيجب أن يكون الصدق مع الله دائمًا على النحو الذي يبينه الأستاذ “إبراهيم تَنُّورِي” بقوله:

ما أعذب البلاء إن كان من جلالِهْ!

وما أحلى الوفاء إن كان من جمالِهْ!

فكلاهما للروح صفاء

فما أحلى اللطف منه! ومنه ما أعذب القهر والابتلاء!

إن المؤمن الصادق مع الله لا يهجر الرضا والاطمئنان، ولا ينقطع عن الحمد والشكر ليس على نعمه تعالى وألطافه فحسب، بل وعلى الجفاء بكل أنواعه أيضًا، إنه يعلم أن الله يُعبَد لأنه المعبود المطلق والمقصود بالاستحقاق، وليس بُغية الانغماس في النعم، أو حتى دخول الجنة؛ فأداءُ الإنسان وظيفةَ العبودية للذات الإلهية عز وجل دون أن يرهن أداءه بأي شيء سوى رضاه تعالى أحدُ لوازم الصدق، لأن رضا الله جل جلاله ورضوانه مرتبة تفوق رؤيته تعالى والجنة ونعيمها، ناهيك عن متع الحياة الدنيا وزخارفها.

والمؤمن الذي استطاع أن يكون عبدًا صادقًا على باب الحق تعالى يشعر بالخزي والعار وينقصم ظهرُه همًّا وحُزنًا إذا زاغت عينه نحو الأغيار ولو لحظة واحدة، وينزعج أيَّما انزعاجٍ إذا اقتحمت عالم خياله فكرةٌ من قبيل “أتمنى لنفسي قضاء حياة دنيوية هنيئة في بيوت ذات حدائق تجري الأنهار من تحتها، وعيشة رغيدة في فيلات فاخرة…”، ولا يستطيع أن يوفِّق بين هذه الأشياء والصدق، بل إنه يتوجه إلى الله تعالى مرة أخرى مهمومًا لأنه لوّث عالم خياله، فيسعى إلى التطهر بالتوبة والأوبة والإنابة، وكما قُدِّرَ على الإنسان أن تزل قدمه ويسقط؛ فكذلك قُدِّرَ له أيضًا أن يقوم ويعتدل ويحرز أفق الصدق من جديد، فالله عز وجل واسع الرحمة واسع المغفرة، وحسبنا أن نُعليَ من همتنا، ونعيش بنية وعزيمة عدم التخلي عن الصدق والإخلاص.

   الصدق مع رسول الله صلى الله عليه وسلم

أما الصدق مع مفخرة الإنسانية صلى الله عليه وسلم فهو مرهون بمدى قدرة الفرد على أن يكون خادمًا صادقًا له ويتبعه ويسير في أثره صلى الله عليه وسلم دون استفسار أو سؤال عن أي فعل أو تصرف كان؛ تمامًا مثل أبي بكر الصديق رضي الله عنه. فبعد حادثة المعراج جاء المشركون إلى أبي بكر رضي الله عنه وقالوا له: “هَلْ لَكَ إِلَى صَاحِبِكَ؟ يَزْعُمُ أَنَّهُ أُسْرِيَ بِهِ اللَّيْلَةَ إِلَى بَيْتِ الْمَقْدِسِ!”، فما كان من أبي بكر إلا أن قال لهم دون أيِّ استفسار أو تردُّد: “نَعَمْ، إِنِّي لَأُصَدِّقُهُ فِيمَا هُوَ أَبْعَدُ مِنْ ذَلِكَ أُصَدِّقُهُ بِخَبَرِ السَّمَاءِ فِي غَدْوَةٍ أَوْ رَوْحَةٍ”[1]، فَلِذَلِكَ سُمِّيَ أَبُو بَكْرٍ الصِّدِّيقَ، لم يكن سيدنا أبو بكر رضي الله عنه ساذجًا أو أحمقَ، ولكنه كان يمارس الصدقَ بحقٍّ في أعلى درجاته، وعند النظر في المشكلات العضال التي تغلَّب عليها في خلافته، يتبين كيف أنه يتمتع بدهاء شديد، بيد أنَّه كان يعرف جيدًا أين يستخدم عقله وقلبه ومشاعره، لقد آمن برسول الله صلى الله عليه وسلم ووثق به حقًّا وصدقًا حتى إنه لو كان صلى الله عليه وسلم طلب منه روحَه لما تردّد في بذلِها.

الصدق مع رفاقِ الدرب

وإلى جانب الصدق مع الله تعالى ومع رسوله صلى الله عليه وسلم يمكن الحديث أيضًا عن أنواع مختلفة من الصدق؛ كالصدق مع الدين، والصدق مع الغاية المثالية، والصدق مع رفاق الدرب، والصدق مع الأمة، وكلُّ واحدة من هذه الأصناف تستلزم مسؤوليات مختلفة، فمثلًا الصدق مع رفاق الدرب لا يُقاس بمدى ثنائنا عليهم وتفخيم منزلتهم، فحريٌّ بالناس أن يحرصوا على مساعدة أحبائهم والوقوف إلى جانبهم في كل زمان بدلًا من أن يمنحوهم مقامات ومراتب مغالية ومجاوزة للحد مثل الغوثية والقطبية.

والصديق الصدوق هو من يستطيع أن يأخذ بيد أخيه فيرفعه إذا زلت قدمه وانقلب على وجهه، ويزيل عنه ما يلطّخه ويدنّسه، ثم يقول له: “إنك في الحقيقة لستَ ممن يفعلون هذه الأشياء، إذن تتعرض لامتحان عظيم من الله تعالى”، ويسأل الله تعالى له العفو والصفح، وإلَّا فلا يمكن الحديث عن وفاء وصدق من يتخلى عن أخيه، ويغلق الأبواب في وجهه، ويُحكم غلقها دونه لمجرد خطإ واحد ارتكبه؛ بل السلوك اللائق بالصديق الصدوق هو أن يترك الباب مفتوحًا على مصراعيه لأخيه حتى في أسوإ حالاته، فإذا جاءه عانقه واهتم بأمره قائلًا له: “لماذا تأخرت؟، كم من الوقت قد مرّ وأنا أنتظرك؟!” وبهذه الطريقة يمكن الوفاء بحقّ الأخوة.

ومن لوازم الصدق والوفاء أيضًا ألا يتخلى المرء في الآخرة عمن قال في حقه: “أخي”، إن يأذن الله تعالى له فليأخذ بيده؛ أما من خاض بعضهم في حق بعض في الدنيا ببعض الأفكار السيئة، ورحلوا إلى الآخرة محمَّلين بها فيصعبُ للغاية أن يأخذ أحدُهم بِيَدِ الآخر، لذلك حذارِ أن نحكم على أي شخص انطلاقًا من خطإ ارتكبه، وأن نسمح بأن تنزلق في الوحل قدمُ أيِّ واحدٍ من إخواننا، وأن نغض الطرف كذلك عن معاناة من زلّت أقدامهم بشكلٍ ما، فيجب على الفدائيين الذين سلكوا الدرب نفسه وشاركوا الغاية المثالية نفسها أن يتسامحوا ويتصرّفوا بإخلاص مع بعضهم البعض.

أجل، إن للصدق جوانب متعددة، وكما أن الصدق يتمثل في ألَّا يقطع الإنسان صلته بصديقه بسبب معاصيه الشخصية، فمن لوازمه أيضًا أن يحاول المرء بأدبٍ تنبيهَ أخيه على الأخطاء والمساوئ التي يراها، وأن يعمل على تخليصه منها، ومن نماذج الصدق أيضًا أن يأخذ المرء بيد أخيه حين يكون على وشك الانحراف والضلال عن الجادة وأن يمنعه من الوقوع في ذلك، وألا يخطوَ المرء خطوة واحدة ضد أخيه مهما كان ما وُعِد به. بل إن الصدق والوفاء -كما ذُكر آنفًا- ليسا مقصورين على هذه الحياة الدنيوية فحسب، ومن دلالات الصدق والوفاء وأماراتهما أيضًا أن يفكر الإنسان بأخيه حتى وهو في المحشر وعند الميزان والصراط إذا قُدر وأُذن له بفعلِ ذلك.

وبحسب منقبة تعرفونها: إن أحد أولياء الله تعالى عبدَ ربَّه سنوات طويلةً، وتربّى على يديه الكثيرُ من المريدين، وكان كلّ مريد منهم يترقّى في المراتب حتى رأى المريدون أن شيخهم سُجِّل في سجل “الأشقياء” في عالم المثال، فتخلوا عنه جميعًا، باستثناء واحد، فسأله الشيخ: “لقد ذهب الجميع؛ فلماذا تنتظر أنتَ؟!” وهنا أجابه المريد: “ما دمنا قد نلنا الهداية على يديك، وأحرزنا مرتبتنا هذه بفضلك، فإنني أرى الصواب هو عدم التخلي عنك من الآن فصاعدًا!” هذا هو الصدق الحقيقي! فقال الشيخ وعلى شفتيه ابتسامة مُرّة: “يا بني، لقد رأيتُ هذا قبل أن يروه بأربعين عامًا، ولكن قل لي يا بني أهناك باب آخر أستطيع أن أطرقه؟!” وعلى أثر كلام الشيخ هذا اهتزت السماء وتغيّر ما هو في عالم المثال، وكُتب فيه من السعداء. إن منهجَنا منهجُ صدقٍ ووفاءٍ، علينا أن نكون صادقين أوفياء حقًّا بدلًا من أن يمنح بعضنا بعضًا المقامات والمناصب والدرجات العلى، إننا جميعًا عباد الله، أناس بسطاء عاديون، وإن أعظم غايتنا هو أن نكون أفرادًا عاديين بين الناس، لذا فعلينا ألا نبالغ في الحديث عن أحد، وألا نمنح أحدًا رتبًا ومقامات عالية من ناحية، ومن ناحية أخرى ألا نقصر في الصدق والوفاء تجاه بعضنا البعض.

   الصدق مع الأمَّة

أما بالنسبة لمقياس صدق المرء مع أمَّته فيكون بعمله على أن يجعلها عنصرًا مهيمنًا في التوازن الدولي، وركضِه كجواد دونما توقُّفٍ كي يعلي من شأنها، وعدمِ تشوّفه إلى أيّ شيء في مقابل هذا، فالإنسان الصادق مع أمته ودولته ومجتمعه لا يفكر ألبتة في أن يخصّ نفسه بشيء، ولا أن يستغلّ ما يمتلكه من إمكانات لحسابه الشخصي حتى وإن كان قد قدم تضحيات مذهلة في سبيل خدمتها؛ وإلا فمَن ينخرطون في الشعبوية، ويستغلون مناصبهم ومواقعهم لصالح اعتباراتهم الشخصية، ويفكرون في مصالح أحزابهم أكثر من الغاية المثالية للأمة -إنهم- في خيانة عظمى حتى وإن زعموا خدمة الأمة، ومن الصعب حقًّا على هؤلاء تحقيق أيّ نجاح، لأن ما يضطلعون به من أعمال وأفعال مجردٌ من الصدق والإخلاص، كما أن نتائج أعمالهم ستبوء دائمًا بالفشل والخسران حتى وإن بدوا شامخين مغرورين في مشيتهم؛ فالمهم هو قدسية العمل وعلوّ النية وصفاؤها، ورضا الله تعالى.

والأمر كذلك بالنسبة للصدق مع الدعوة المقدسة؛ فمعياره القدرةُ على مواصلة الركض بمشاعر التفاني والتضحية وعدمُ التشوف إلى مقابل، فالصادقون الذين تبنّوا الخدمة الإيمانية والقرآنية لا يلهثون ألبتة وراء أجرة ومكافأة، إنهم يبدؤون لله، ويعملون لأجل الله، ولا يتوسلون إلى أحد، ولا ينتظرون مقابلًا على ما قدموه من خدمات، ولا يحطّون من كرامتهم؛ فمكانتُهم وموقعُهم في الخدمة الإيمانية التي عشقوها هو على قدر صدقِهم وإخلاصِهم.

***

[1] الحاكم: المستدرك على الصحيحين، 3/65.

Sadakat, peygamberliğin en birinci vasfı, peygamberlerden sonra gelen insanların da büyüklüklerinin önemli bir şiarıdır. En büyük halife olan Hz. Ebu Bekir’e, sahip olduğu sadakatten ötürü “Sıddık-ı Ekber” denilmiştir. Sadakatin açmayacağı bir kapı yoktur. Resûlullah’ı (sallallahu aleyhi ve sellem) a’lây-ı illiyyin-i kemalâta çıkaran sadakat olduğu gibi, Müseylimetü’l-Kezzab’ı esfel-i sâfiline iten de kizbdir. Bu ikisi arasında sera ile süreyya kadar fark vardır.

   Allah’a Karşı Sadakat

Hiç şüphesiz bir mü’min, öncelikli olarak Allah’a karşı sadık olmaya çalışmalıdır. Allah’a karşı sadakat, O’nun üzerimizdeki emanetlerini gözetme konusunda çok vefalı olunması, inhirafın her türlüsünden uzak durulması ve en küçük bir hıyanet mülahazasına dahi girilmemesi demektir.

Biraz daha açacak olursak, Allah’a karşı sadık olma, İbrahim Hakkı Hazretlerinin dediği gibi her zaman şöyle diyebilmedir:

Gelse celâlinden cefa

Yahut cemalinden vefa

İkisi de cana safa

Lütfun da hoş, kahrın da hoş.

Allah’a karşı sadakat içerisinde olan bir mü’min, sadece O’ndan gelen lütuf ve nimetler karşısında değil, her tür cefa karşısında da rıza ve hoşnutluktan ayrılmaz, hamd ve şükrünü devam ettirir. Zira o bilir ki Allah’a Mabud-u Mutlak ve Maksud-u Bi’l-İstihkak olduğu için kulluk yapılır; nimetlere gark olmak, hatta Cennet’e girmek için değil. İşte bir insanın O’nun hoşnutluğu dışında hiçbir şeye bağlamadan Zat-ı Ecell ü Âlâ’ya karşı kulluk vazifesini yerine getirmesi sadakatin gereğidir. Çünkü O’nun rıza ve hoşnutluğu, bırakalım dünyevî lezzetleri, Cennet nimetlerinin de, rü’yetullahın da üzerinde bir mazhariyettir.

Hak kapısının sadık bir bendesi olabilmiş bir mü’min, bir kere gözünün ağyara kayması karşısında ızdırapla iki büklüm olur. O, hayal dünyasına gelip çarpan, “Benim de güzel bir dünyam olsun, önünden ırmakların aktığı bahçeli evlerde yaşayayım, villalarda rahat bir hayat süreyim…” şeklindeki mülahazalardan fevkalâde rahatsız olur, bunları sadakatle telif edemez ve hayalini kirletmiş olmanın sancısıyla yeniden Allah’a yönelir; tevbe, evbe ve inabe ile arınmaya çalışır. Zira düşmek insan için mukadder olduğu gibi, dönüp yeniden sadakat ufkunu ihraz etmek de mukadderdir. Allah çok gafur ve çok rahimdir. Yeter ki biz himmetimizi âli tutabilelim, sadakatten ayrılmama azmiyle yaşayalım.

   Allah Resûlü’ne Karşı Sadakat

İnsanlığın İftihar Tablosu’na (sallallahu aleyhi ve sellem) karşı sadık olabilme ise tıpkı Hz. Ebu Bekir gibi hiçbir tavır ve davranışını sorgulamadan O’nun peşinden gidebilmeye, O’nun sadık bendesi olabilmeye bağlıdır. Miraç olayından sonra müşrikler Hz. Ebu Bekir’e gelerek, “Senin arkadaşın dün gece Mescid-i Aksa’ya gittiğinden bahsediyor.” dediklerinde, o sorgulamadan ve hiç tereddüt etmeden, “Ben her gün onun gökler ötesi âlemlerden mesaj alıp bize sunduğuna inanıyorum. (O da ne oluyor ki!)” şeklinde cevap verir. İşte sadakat budur. Hz. Ebu Bekir, -haşa- saf bir insan değildi. Halifeliği döneminde üstesinden geldiği devasa problemlere bakılacak olursa, onun nasıl üstün bir dehaya sahip olduğu görülür. Fakat o, aklını, kalbini ve hislerini nerede kullanacağını çok iyi biliyordu. Efendimiz’e öyle inanmıştı ki, canını istese tereddüt etmeden verirdi.

   Dava Arkadaşlarına Karşı Sadakat

Allah’a ve Efendimiz’e (sallallahu aleyhi ve sellem) sadakatin yanında, dine karşı sadakat, gönül verilen yüce mefkureye karşı sadakat, beraber yol yürünen dostlara karşı sadakat, kendi milletine karşı sadakat gibi daha farklı sadakat çeşitlerinden bahsedilebilir. Bunların her biri farklı sorumluluklar ister. Mesela dava arkadaşlarına karşı sadakatin ölçüsü, onlara yüksek paye, mansıp ve makamlar vermek değildir. İnsan, sevdiği insanlara gavslık, kutupluk gibi haddi aşan ve mübalağa içeren payeler vereceğine her zaman onların yanında olmasını ve destek vermesini bilmelidir.

Kardeşinin düşmesi ve devrilmesi karşısında elinden tutup onu kaldırabiliyor, üzerine bulaşmış lekeleri temizleyebiliyor ve sonrasında da, “Aslında sen bunları yapacak insan değildin; demek ki Allah’ın ağır bir imtihanına maruz kaldın.” diyerek onun için Allah’tan af dileyebiliyorsa işte bu sadık bir dosttur. Yoksa tek bir kusurundan ötürü kardeşini kenara iten, kapıyı yüzüne kapatan ve bir de arkasına sürgüler süren kimsenin vefasından da sadakatinden de bahsedilemez. Bilakis sadakate yaraşan tavır, arkadaşının en olumsuz hâlinde bile kapıyı arkasına kadar açık tutmak, geldiğinde de, “Niye geç kaldın, ne zamandır seni bekliyorum!” diyerek ona sarılmasını, bağrına basmasını bilmek ve böylece kardeşliğin hakkını verebilmektir.

Sadakat ve vefanın gereği odur ki, insan öbür tarafta da “kardeşim” dediği insanı yalnız bırakmasın ve şayet Allah kendisine müsaade ederse onun elinden tutabilsin. Burada birbirleri hakkında negatif düşünceler içerisine giren, bir kısım takıntılarla ahirete yürüyen insanların birbirinin elinden tutabilmesi çok zordur. Bu sebeple hiç kimseyi herhangi bir kusurundan ötürü ademe mahkûm etmemeliyiz. Hiçbir kardeşimizin bataklık içine düşmesine meydan vermemeli, bir şekilde düşenlerin de orada çırpınmasına göz yummamalıyız. Aynı mefkûreyi paylaşan ve aynı yolun yolcuları olan adanmışlar birbirlerine karşı sürekli affedici olmalı, bağrını açmalı ve vefalı davranmalıdırlar.

Görüldüğü üzere sadakatin çok yönü vardır. İnsanın, şahsî günahlarından ötürü arkadaşıyla münasebetini bozmaması sadakat olduğu gibi, gördüğü hata ve yanlışlar karşısında usulünce ikaz ederek onu vazgeçirmeye çalışması da yine sadakatin gereğidir. İstikametten sapacağı ve inhiraf edeceği anda elinden tutarak buna mani olması veya kendisine ne vaad edilirse edilsin onun aleyhine olacak bir adım atmaması gibi tutumlar da ayrı birer sadakat örneğidir. Hatta daha önce de ifade edildiği üzere sadakat sadece bu dünyayla da sınırlı değildir. İnsanın, gücü yettiği ve kendisine fırsat verildiği takdirde mahşerde, mizanda, sıratta dahi kardeşlerinin yanında olmayı düşünmesi de yine sadık olmanın göstergesidir.

Bildiğiniz bir menkıbeye göre bir şeyhe bağlı müritler, misal aleminde şeyhlerinin “şaki” olarak kaydedildiğini görürler. Bunun üzerine biri dışında hepsi onu terk eder. Şeyh, “Herkes gitti, sen niye duruyorsun.” dediğinde müridin cevabı şu olur: “Madem sizin sayenizde bizim gözlerimiz açıldı, şu anki seviyemizi ihraz ettik. Bence asıl mesele bundan sonra sizden ayrılmamaktır!” İşte sadakat budur! Bizim mesleğimiz de sadakat mesleğidir. Birbirimize yüce payeler, mansıplar, makamlar vereceğimize fevkalade sadık olmalıyız. Hepimiz Allah’ın kullarıyız; ayaklarımız yerde sıradan insanlarız. En büyük gaye-i hayalimiz de insanlar arasında bir insan olabilmektir. Bu sebeple kimse hakkında mübalağalı ifadeler kullanmamalı, kimseye yüce payeler vermemeli, öte yandan birbirimize karşı vefa ve sadakatte de kusur göstermemeliyiz.

   Milletine Karşı Sadakat

Kişinin, milletine karşı sadakatinin ölçüsü ise onun devletler muvazenesinde hâkim bir unsur hâline gelebilmesi, gözünün içine bakılır bir devlet olabilmesi adına dur durak bilmeden bir küheylan gibi koşması, karşılık olarak da hiçbir beklentiye girmemesidir. Milletine, devletine, toplumuna sadık olan bir insan, ona hizmet yolunda büyük fedakarlıkları göğüslese bile kendine bundan bir hisse ayırmayı, sahip olduğu imkânları şahsî hesabına değerlendirmeyi asla düşünmez. Yoksa popülizme girenler, konum ve makamlarını şahsi kredileri adına değerlendirenler, millî mefkureden ziyade kendi hiziplerinin çıkarlarını düşünenler, millete hizmet ettiklerini iddia etseler de büyük bir ihanet içerisindedirler. Bunların yapmış oldukları iş ve amellerde ihlas ve samimiyet bulunmadığı için, başarılı olmaları da çok zordur. Bunlar, dışarıdan çalımlı yürüyor gibi görünseler de işlerinin neticesi çok defa falso ve fiyaskoyla neticelenir. Zira asıl önemli olan, yapılan işin kutsiyeti, niyetin yüceliği ve Allah’ın bu işe bakışıdır.

Aynı şekilde gönül verilen davaya karşı sadakatin ölçüsü de adanmışlık ve beklentisizlik duygusuyla dur durak bilmeden koşturabilmektir. Hizmet-i imaniye ve Kur’aniyeye gönül vermiş sadıklar, ücret ve mükafat peşinde koşmazlar. Onlar, Allah için başlar, Allah için işlerler. Yaptıkları hizmetler karşısında kimseye el açmaz, kimseden bir şey beklemez, itibarlarını zedelemezler. Esasen insanların gönül verdikleri hizmet-i imaniye içerisindeki yer ve konumları da sadakatleri ölçüsündedir.

***

Not: Bu yazı, 28 Mart 2008 ve 6 Haziran 2010 tarihlerinde yapılan sohbetlerden hazırlanmıştır.

   سؤال: نعرف أن روح التفاني بمثابة الآلية الرئيسة للخدمة؛ فهل يمكن لكم أن تبيّنوا لنا المخاطر التي تهدد هذه الروح؟ وما طرق الوقاية منها؟

   الجواب: إن الإنجازات والنجاحات التي أنعم الله تعالى بها على الأرواح المضحية تستوجب مقابلتها بمشاعر التحدث بالنعمة، والعمل على شكرها؛ لأن الجماليات التي تحققت حتى اليوم على يد متطوعي الخدمة الذين انفتحوا على ربوع العالم تَفوق طاقتنا وإرادتنا.. إذ إن تحقُّق هذا يتطلب -في دائرة الأسباب- اجتماع العديد من العوامل كحماس التبليغ، وشعور التضحية، والمعلِّمين المؤهَّلين، ورجال الأعمال الأسخياء، والمصادر الكافية، والتخطيط، والمشاريع السليمة، وحسن الاستقبال والقبول في الأماكن المقبلين عليها، واجتماعُ هذه العوامل دفعةً واحدة أمرٌ صعب للغاية وفقًا لحسابات الاحتمالات.

لذلك يجب علينا توخّي الحذر من نسبة الفضل في تحقّق هذه الخدمات إلى أشخاص أو كوادر أو هيئات بعينها، ولا بد من نسبتها إلى عون الله تعالى وعنايته، فمثل هذا التصرف إقرار بالحقيقة، فضلًا عن أننا إذا ما نسبْنا النجاحات المحققة إلى دهاء بعض الأشخاص وبراعة تخطيطهم ومهاراتهم، نكنْ -كما عبر الحديث الشريف[1]– قد قطعنا أعناقهم، وقد لا يتسنى للجميع تحمّل هذا الأمر، فقد يسيء المرء الأدب وينسب الإنجازات والنجاحات إلى نفسه ناسيًا رحمة الله تعالى وعنايته، فيجب علينا ألا نؤلّه ولا نقدّس أحدًا، وخاصة في مثل هذا الزمان حيث تفشت الغفلة وسادت الأنانية كفرعون جامح.

ولا ينبغي أن نستنتج من كلامنا هذا ضرورة غضّ الطرف عن الأعمال الطيبة التي أنجزها الناس بما بذلوه من عمل وجهد كبير؛ بالعكس يجب علينا أن نصفّق لهم ونقدرهم ونحفّزهم ونكافئهم حسب استحقاقهم في ذلك، والأهم من هذا كله ندعمهم بأدعيتنا، فنبتهل إلى الله تعالى ونضرع إليه بالدعاء دائمًا: “اللهم ثبت أقدام إخواننا في الخدمة، ولا تضلهم عن السبيل، واحفظهم من الزلل والانحراف، وأنعم عليهم بالإيمان والمعرفة، وزِدْهُم عشقًا واشتياقًا!”؛ فهذا من مقتضيات الصدق والوفاء مع رفاق دربنا.

   أعظم الكرامات: الاستقامة

نشكر الله شكرًا كثيرًا أن تحققت خدمات تفوق الوصف في ساحة الإرشاد والتبليغ إبان فترة استقرّ فيها السيف المادي في غمده.. فقد تحمّلت القلوب المضحية صعوبات كبيرة من أجل إيصال القلوب إلى الله تعالى من جديد عبر إزالة العقبات التي تحول بينهم وبينه تعالى، فكان منهم من عمِل في بناء مؤسسات الخدمة كواحد من العمال، ومنهم من تقاضى أجرًا أقلّ من أقرانه بكثير، ومنهم من لم يستطع أن يتقاضى أجرًا شهورًا عديدة، ومنهم من لم يستطع زيارة أهله ووطنه لسنوات طويلة.. لا يمكننا غض الطرف عن كل هذا الجهد والسعي المبذول بصدق وإخلاص، ولا يمكننا أن نقابل بالكفر والنكران ألطاف الله تعالى التي تهطل علينا زخًّا زخًّا، فما كان لهذه الجماليات أن تتحقّق لو لم ينعم المولى جل جلاله علينا بروح التفاني وشعور التضحية، ولو لم يجعل الرحمن عز وجل وُدَّنا في قلوب مخاطبينا، فالشكر والمنَّة لله رب العالمين.

وبما أن روح التفاني هي الآلية الرئيسة للخدمة فالأهمُّ هو التمكن من الإبقاء على هذه الروح حتى المنية، أي المحافظة حتى النهاية على روح التضحية والإيثار اللذين بُدئَ بهما العمل؛ وبتعبير آخر: المحافظة على الاستقامة، وهذا ليس بالأمر الهيّن كما يُظنُّ؛ وانطلاقًا من كونِنا بشرًا فإنه ثمة امتحانات شتى ومتباينة تنتظرنا، فنحن بشرٌ مخلوقون من لحم ودم، نحمل نفسًا بين جنباتنا، ولدينا ميول وطلبات ورغبات في الدنيا.

وتُعبر الآية الكريمة الآتية عن الامتحانات التي تنتظر الإنسان في الدنيا بقوله تعالى: ﴿زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَالْبَنِينَ وَالْقَنَاطِيرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالأَنْعَامِ وَالْحَرْثِ ذَلِكَ مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ﴾ (سورة آلِ عِمْرَانَ: 3/14).

والإنسان، حتى وإن لم يدخل في دائرة الحرام، إلا أن لديه ميلًا فطريًّا، وقد يريد الاستفادة في دائرة الحلال من زخرف الدنيا ومتاعها، وربما يَحُول حبُّ الأهل والأبناء بينه وبين القيام بخدماته، وربما تتعلق بذهنه فكرة الكسب والغنى، وربما ينجذب إلى العيش الرغيد والتلذّذ بمتع الدنيا، وربما يتطلّع إلى عطلة على الشواطئ أو قمم الجبال فيلهو ويقضي وقتًا ممتعًا، والحال أن كل هذه الأمور ربما تسوق الإنسان بمرور الوقت إلى دائرة الحرام أو على الأقل تقيِّد قدميه وتغلّل عنقه، فتصدّه عن السبيل، ومن لم يستطع كسر قيوده والمحافظة على موقفه أمام شهوات الدنيا الفاتنة يصعب عليه أن يحافظ على مشاعر التضحية والتفاني.

أجل، إن هناك الكثير ممّن خسروا لأنهم لم يستطيعوا أن يحافظوا على التضحية التي بذلوها في بادئ الأمر حتى النهاية.. فمثلًا ساروا لمدة طويلة على الدرب الذي عزموا المسير فيه وواجهوا مصاعب عديدة، ولكنهم تعثروا في رغبات النفس وأهوائها في موضع ما؛ فعلى الرغم من أن بعضَهم هاجروا منفتحين على ديار مختلفة، واضطلعوا هناك بخدمات في غاية الجمال، إلا أن عقولهم ذهلت بعد مدة معينة، وغشيت أبصارهم، وبدؤوا يفقدون قوامهم ويتغيّرون؛ فغيَّر المنصبُ بعضهم، والوسائلُ والإمكانات بعضَهم، وتعلَّق بعضُهم الآخر بفكرة المصلحة الشخصية، وبعضُهم بالشهرة، وفي النهاية لم يستطيعوا الحفاظ على وفائهم وولائهم، ولا على حيوية روح التفاني غضّةً طريّةً.

والحقيقة أن عددَ من سلكوا هذا الخطّ المتعرج قليلٌ جدًّا؛ ربما واحد بالألف؛ فقد حدث أن عاش هذا القدر من الزيغ والضلال أناسٌ حتى في عهد رسول الله صلى الله عليه وسلم؛ ولكن يجب الاعتبار من هذه الوقائع أيضًا حتى يتسنى لنا أن نعيش حياة تكتنفها اليقظة والتمكين.

   فيروسات تعرِّض الحياة المعنوية للشلل

عبر الأستاذ بديع الزمان سعيد النورسي عن التهديدات المحتملة التي تنتظر رجال الخدمة بقوله “الهجمات الست”[2]، وركز تحت هذا العنوان على ستة فيروسات يمكن أن تتسلّط على الإنسان؛ فلفت الانتباه إلى الفيروسات التي رآها تشكّل الخطر الأكبر بحسب عصره، إلا أن المخاطر التي قد تحيق بالإنسان -ذي الفطرة المنفتحة على الشر كما على الخير- لا تقتصر على هذه، وإنما يمكن الحديث عن العديد من الفيروسات التي قد تدفعه إلى المساوئ، وتُصيب حياته المعنوية بالشلل، ومن ثم فالوظيفة والمسؤولية الملقاة على عاتق الأرواح المتفانية التي تدرك أهميةَ الأمانة وثقلَها هي الثبات والصبر في مواجهة المساوئ التي قد تُضِلّها سواء السبيل، فإن حملها للأمانة مرهونٌ بهذا، يقول الأستاذ بديع الزمان في دعائه: “اللهم اجعلنا أمناء على ما أمَّنْتَهُ عندنا إلى يوم لقائك.. آمين”.

نحن نوقن بأنه حتى الملائكة ستقدّم التحيّة للأرواح المتفانية المنفتحة بروح التضحية الحقّة على العالم بأسره، وسوف تذكرهم الأجيال القادمة بالخير؛ غير أن هناك من سيتعثرون ويتساقطون على الطريق، وهناك من سينقلبون على أعقابهم كمن عزم على زيارة الكعبة فلما بقي بينه وبينها القليل غيَّرَ وجهته أو عاد أدراجه، وسيكون حبّ الأهل والأبناء سببًا في انحراف بعضهم عن الطريق، وسيكون حبُّ الراحة والدعة سببًا عند البعض الآخر، وفئةٌ بسبب الخوف، وآخرون بسبب مشاعر الحسد والغيرة.. هناك كثيرون عزموا على تحقيق غاية مثالية، ولكنّ السفينة فاتتهم في اللحظة الأخيرة لأنهم تعثّروا في أشياء صغيرة جدًّا.

يقول رسول الله صلى الله عليه وسلم في الحديث الشريف: “أَلَا إِنَّ بَنِي آدَمَ خُلِقُوا عَلَى طَبَقَاتٍ شَتَّى، وَمِنْهُمْ مَنْ يُولَدُ مُؤْمِنًا وَيَحْيَا مُؤْمِنًا وَيَمُوتُ كَافِرًا، وَمِنْهُمْ مَنْ يُولَدُ كَافِرًا وَيَحْيَا كَافِرًا وَيَمُوتُ مُؤْمِنًا“[3]، أي إنه لا يجدر بأحد أن يأمنَ عاقبته؛ حتى إن العلماء أكدوا على العلاقة المتلازمة بين أن يأمن الإنسان عاقبته وبين الكفر؛ فكما أن اليأسَ قد يؤدي إلى الكفر فكذلك الشعور بالأمان المطلق قد يؤدي إلى الكفر أيضًا، وكما يُطْلَبُ من المؤمن ألّا ييأسَ أو يقنط من رحمة الله، عليه في الوقت نفسه ألا يفقد الخوف والخشية.. وباستقراء حياة الأولياء الصالحين يتبيّن أنهم عاشوا حياتهم بين الخوف والرجاء.

إذا أردنا أن نعيش حياة مستقيمة فعلينا أن نتنبّه إلى الكلمات التالية للأستاذ بديع الزمان: “إن الأمور الخيرية المهمة والعظيمة تعترضها موانع وعقبات مضرّة للغاية، فالشياطين يكدون أنفسهم ويجهدونها مع خدام تلك الدعوة المقدسة، لذا ينبغي الاستناد إلى الإخلاص والاطمئنان إليه في مواجهة تلك الموانع والشياطين”[4].. فلمَ يتعرض الشيطان لمن لا يعمل؟! فهو في الأساس يتحرّك وفق خطط الشيطان ومشاريعه دون أن يأخذ أمرًا بذلك، أما لو أنكم كنتم تعملون على إقامة صرح روحكم، ونفع الإنسانية، فلن يترككم شياطين الإنس والجن وما تفعلون، بل وسيبذلون قصارى جهدهم كي يُضلّوكم عن السبيل.

   ترصُّد الشيطان لخدام تلك الدعوة المقدسة

وقد رُوِيَ في الأثر أن رسول الله صلى الله عليه وسلم سأل الشيطان عن أبغض خلق الله إليه، فأجابه: “أنت”. لماذا؟! لأنه صلى الله عليه وسلم هو الإنسان الذي سيقيم صرح روح الإنسانية جمعاء؛ فصار صلى الله عليه وسلم الهدف الأكبر لشياطين الإنس والجن، وعلى الرغم من أن رسول الله صلى الله عليه وسلم قد نشأ في مركز الكرة الأرضية، وينتسب إلى عائلة قوية، إلا أنهم أجبروه على الهجرة من مكّة.. وليس هو فحسب، بل حينما ننظر إلى تاريخ الأنبياء العظام نجد أن كثيرًا من الأنبياء مثل سادتنا إبراهيم وموسى ولوط عليهم السلام قد تعرّضوا للعاقبة نفسها؛ فلم يُسمح لهم بالعيش حيث نشؤوا.. ولا يختلف عن هذا ما تعرّض له أيضًا عظماء التابعين المخلصين للأنبياء على مرّ التاريخ، ومن أقرب هذه الشخصيات إلى عصرنا هذا الأستاذ بديع الزمان سعيد النورسي الذي طاردوه من منفًى إلى آخر، وهو الذي قال تعبيرًا عما لقيه وتعرض له من إيذاءٍ وقسوةٍ وغلظةٍ: “لم أذق طوال عمري البالغ نيّفًا وثمانين سنةً شيئًا من لذائذ الدنيا؛ قضيت حياتي في ساحات الحرب، وزنزاناتِ الأَسر، أو سجون الوطن ومَحاكمِ البلاد؛ لم يبق صنف من الآلام والمصاعب إلا وتجرّعتُه، عوملتُ في المحاكم العسكرية العرفية معاملة المجرمين، ونُفيت وغُرِّبْتُ في أرجاء البلاد كالمشرّدين، وحُرِمْتُ من مخالطة الناس في زنزانات البلاد شهورًا عديدة، وعُرِّضْتُ للتسميم مرارًا، وعُرِّضْتُ لإهانات متنوِّعة”^[5].

وحين نضع كل هذا في عين الاعتبار ندرك كيف يواجه المخاطرَ والصعابَ أولئك المنفتحون على ربوع العالم بروح التضحية والتفاني.. فإنهم حتى وإن وصلوا إلى قمة الإخلاص إلا أن الشيطان يسعى كي يُزلَّ أقدامهم أينما كانوا، ويعترض طريقهم بجميع حيله ومكائده، ولا يتركهم وشأنهم ولو للحظة واحدة، وإنما يستخدم أدواته جميعها محاولًا أن يُزِلَّ أقدامهم، كما أنه يجب ألا ننسى أنه كلما زادت منافع الشيء ومكاسبه كلما عظم خطره وغُرمه، ومن يسقط من قمة برج الإخلاص قد يتردّى -حفظنا الله- في هاوية سحيقة، ومن يعرف الله تعالى ورسوله ودينه وتديّنه قد يخسر في وقت هو أدعى للكسب إذا تخلى عن إقامة صرح روحه وبدأ يركض وراء رغباته البشرية والجسمانية.

ولهذا السبب يجب أن يثبُت المتفانون ويصمدوا، ويُوصِدوا جميع الأبواب أمام أهواء النفس ومكائد الشيطان، وألا يلطّخوا سمعة الخدمة وعفتها.. فعندما يضلُّ منْ مهد اللهُ لهم السبيل وأنعم عليهم بالإمكانات ليضطلعوا بخدمات مهمّة لتنظيف وجه العالم المشوّه؛ فإن ضلالهم هذا لا يقتصر على أنفسهم فقط، بل يعتدي أيضًا على حقوق كلِّ من يسيرون معهم في السبيل نفسه، وبالتالي فقد شوّهوا أعمال البر والإحسان التي تحقّقت بمساعي وجهود الآلاف وربما جهود الملايين من الناس، فلو أننا لا نريد أن نكون سببًا في مثل هذا الدمار الكبير يتوجّب علينا أن نتكاتف مثل أحجار القبة ونتعاضد، ونواصل المسير في الطريق الصحيح دون أن ننهزم لأي زلل أو سقوط.

***

[1] عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي بَكْرَةَ، عَنْ أَبِيهِ: أَنَّ رَجُلًا ذُكِرَ عِنْدَ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَأَثْنَى عَلَيْهِ رَجُلٌ خَيْرًا، فَقَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: “وَيْحَكَ، قَطَعْتَ عُنُقَ صَاحِبِكَ –يَقُولُهُ مِرَارًا– إِنْ كَانَ أَحَدُكُمْ مَادِحًا لَا مَحَالَةَ فَلْيَقُلْ: أَحْسِبُ كَذَا وَكَذَا، إِنْ كَانَ يُرَى أَنَّهُ كَذَلِكَ، وَحَسِيبُهُ اللَّهُ، وَلَا يُزَكِّي عَلَى اللَّهِ أَحَدًا“. (صحيح البخاري، الأدب، 54؛ صحيح مسلم، الزهد، 65)

[2] هو القسم السادس من المكتوب التاسع والعشرين من كتاب “المكتوبات” للأستاذ بديع الزمان سعيد النورسي، ويعني الأستاذ بـ”الهجمات الست”: حبّ الجاه والشهرة، والخوف، والطمع، وفكرة العنصرية، والأنانية والغرور، وحب الراحة والدعة.

[3] سنن الترمذي، الفتن، 26.

[4] بديع الزمان سعيد النورسي: اللمعات، اللمعة الحادية والعشرون، ص 221.

[5]  بديع الزمان سعيد النورسي: سيرة ذاتية، ص 491.

   Soru: Hizmetin temel dinamiği olan adanmışlık mefkûresi açısından tehlike arz eden hususlar ve bunlardan korunma yolları nelerdir?

   Cevap: Cenab-ı Hakk’ın şimdiye kadar fedakâr ruhlara ihsan ettiği başarı ve muvaffakiyetleri tahdis-i nimet hisleriyle karşılamak ve bunun şükrünü eda etmeye çalışmak gerekir. Çünkü bugüne kadar dünyanın dört bir yanına açılan hizmet gönüllülerinin ortaya koyduğu güzellikler bizim güç ve iradelerimizi aşkındır. Bunların ortaya çıkması için sebepler planında, tebliğ heyecanı, fedakârlık duygusu, yetişmiş öğretmenler, civanmert iş adamları, yeterli kaynak, makul plan ve projeler, gidilen yerlerde hüsn-ü kabulle karşılanma gibi pek çok faktörün bir araya gelmesi gerekir ki ihtimal hesaplarına göre bunun gerçekleşmesi çok zordur.

Bu açıdan, yapılan hizmetleri belirli şahıslara, kadrolara, ekiplere mâl etmekten kaçınmalı; Allah’ın yardım ve inayetine bağlamalıyız. Böyle bir tavır, hakikatin ifadesidir. Üstelik ortaya çıkan başarıları birilerinin dehasına, tedbirine, yeteneğine verecek olursak, hadisin ifadesiyle onların boynunu kırmış oluruz. Herkes böyle bir yüke dayanamayabilir. Allah’ın inayet ve rahmetini unutarak, ortaya çıkan neticeleri gerçekten kendinden bilme küstahlığına girebilir. Hususiyle gafletin çok ilerlediği, enaniyetin azgın bir firavun gibi hüküm sürdüğü böyle bir dönemde kimseyi putlaştırmamalı, mitleştirmemeliyiz.

Bu ifadelerimizden, insanların bin bir emek ve cehtle ortaya koydukları güzel işlerin görmezden gelinmesi gerektiği gibi bir sonuç da çıkarılmamalıdır. Bilakis, yerine göre onları alkışlamasını, takdir ve teşvik etmesini, ödüllendirmesini ve hepsinden önemlisi dualarımızla onlara destek olmasını bilmeliyiz. Dualarımızda sürekli, “Allah’ım, kardeşlerimizi hizmette sabitkadem eyle, istikametten ayırma, her tür inhiraf düşüncesinden muhafaza eyle, iman ve marifetle serfiraz kıl, aşk u iştiyaklarını artır!” şeklinde Allah’a yalvarıp yakarmamız, kardeşlerimize göstereceğimiz vefa ve sadakatin bir gereğidir.

   En Büyük Keramet: İstikamet

Allah’a binlerce şükür olsun ki maddi kılıcın kınına girdiği bir dönemde irşat ve tebliğ faaliyeti adına göz doldurucu hizmetler yapıldı. Fedakâr gönüller, Allah’la insanlar arasındaki engelleri bertaraf ederek gönülleri yeniden O’nunla buluşturma adına ciddî sıkıntılara katlandılar. Aylarca maaş alamayanlar oldu. Amele gibi Hizmet müesseselerinin inşaatlarında çalıştılar. Emsallerine nispeten oldukça düşük ücretler aldılar. Hatta bazıları aylarca maaş alamadılar. Yıllarca memleketine gidemeyenler oldu. Samimi bir şekilde ortaya konulan bütün bu ceht ve gayretleri görmezden gelemeyiz. Allah’ın sağanak sağanak üzerimize yağan lütuflarına karşı nankörlük yapamayız. Şayet O, bize böyle bir adanmışlık ruhu ve fedakârlık hissi vermeseydi, muhataplarımızın gönüllerinde bize karşı bir sevgi vaz’ etmeseydi o güzel işler yapılamazdı. Şükür O’na, minnet O’na.

Ne var ki asıl önemli olan, hizmetin en önemli dinamiği olan adanmışlık ruhunu ölünceye kadar devam ettirebilmektir. İşin başında ortaya konulan fedakârlık ve diğerkâmlığı sonuna kadar götürebilmektir. Farklı bir tabirle, istikameti koruyabilmektir. Ve bu, sanıldığı kadar kolay değildir. Beşer olmamız hasebiyle farklı farklı imtihanlar bizi beklemektedir. Hepimiz etten, kemikten yaratılmış insanlarız. Nefis taşıyoruz. Dünyaya karşı meylimiz, istek ve arzularımız var.

İnsanı bekleyen imtihanlar bir âyet-i kerimede şöyle ifade edilir: زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَالْبَنِينَ وَالْقَنَاطِيرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالأَنْعَامِ وَالْحَرْثِ ذَلِكَ مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ “Nefsanî arzulara, (özellikle) kadınlara, çoluk çocuğa, yığın yığın biriktirilmiş altın ve gümüşe, salma atlara, sağmal hayvanlara ve ekinlere karşı düşkünlük, insanlara çekici kılındı. (Oysaki) bunlar, dünya hayatının geçici metalarıdır. Asıl varılacak güzel yer, Allah’ın katındadır.” (Âl-i İmrân sûresi, 3/14)

İnsan, gayrimeşru daireye girmese bile fıtraten meylinin olduğu, kendisi için çekici kılınan dünya metaından meşru dairede istifade etmek isteyebilir. Evlâd u iyâl sevgisi onu hizmetlerinden alıkoyabilir. Para kazanma, zengin olma düşüncesi zihninde yer edebilir. Rahat yaşama, keyfince dünya nimetlerinden istifade etme arzusuna kapılabilir. Sahillerde veya dağ başlarında tatil yapmak, eğlenmek ve hoşça vakit geçirmek isteyebilir. Ne var ki bütün bunlar zamanla insanı gayrimeşru zeminlere çekebileceği veya en azından onun ayağına pranga, boynuna da tasma vurabileceği için, onu yürüdüğü yoldan alıkoyabilir. Zincirlerini kıramayan, dünyanın cazibedar güzellikleri karşısında duruşunu koruyamayan birinin, fedakârlık ve adanmışlık duygularını muhafaza etmesi de çok zordur.

Evet, niceleri vardır ki işin başlangıcında ortaya koydukları fedakârlığı sonuna kadar götüremedikleri için kaybetmişlerdir. Mesela uzun süre baş koydukları yolda yürümüş, nice zorluklara göğüs germiş fakat bir yerde nefsanî arzularına takılıp kalmışlardır. Kimileri, hicret adına farklı diyarlara açılsa ve oralarda çok güzel hizmetler yapsa da, bir süre sonra başları dönmüş, bakışları bulanmış, kıvamlarını kaybetmeye ve değişmeye başlamışlardır. Kimilerini makam değiştirmiştir, kimilerini imkânlar. Kimileri çıkar mülâhazalarına takılmıştır, kimileri şöhrete. Neticede bunlar, korumaları gereken vefa ve sadakati koruyamamış, adanmışlık ruhunu dipdiri tutamamışlardır.

Gerçi bu tür zikzak çizenlerin sayısı olabildiğine azdır. Belki binde birdir. Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) döneminde dahi bu kadar kayma yaşayan insan olmuştur. Fakat yine de temkin ve teyakkuz içerisinde bir hayat yaşamamız adına, bunlar, ibret alınması gereken olaylardır.

   Manevî Hayatı Felce Uğratan Virüsler

Hz. Pir, hizmet erlerini bekleyen muhtemel tehlikeleri hücümat-ı sitte (altı saldırı) sözüyle ifade etmiş ve bu başlık altında insana musallat olabilecek altı virüs üzerinde durmuştur. O, kendi dönemi itibarıyla en tehlikeli gördüğü virüslere dikkat çekmiştir. Ancak potansiyel olarak kötülüklere açık yaratılan insanı bekleyen tehlikeler bunlarla sınırlı değildir. Onu olumsuzluklara sevk edebilecek, manevi hayatını felce uğratabilecek daha pek çok virüsten bahsedilebilir. Bu açıdan, taşıdıkları emanetin önem ve ağırlığının farkında olan adanmışlara düşen vazife, onları yürüdükleri yoldan saptırabilecek bütün olumsuzluklar karşısında dişlerini sıkıp sabretmektir. Emanete sahip çıkma buna bağlıdır. Hz. Pir de dualarında, “Allah’ım, emanetini alacağın güne kadar bizi emanette emin kıl!” diyor.

Biz öyle inanıyoruz ki ciddi bir fedakârlık ruhuyla dünyanın dört bir yanına açılan adanmışları, ruhaniler bile alkışlayacaktır. Gelecek nesiller, bir yâd-ı cemil olarak onlardan bahsedeceklerdir. Fakat bir de dökülüp yollarda kalanlar olacaktır. Kâbe’yi ziyarete azmeden bir insanın hedefine ulaşmasına çok az bir mesafe kalmışken yön değiştirmesi veya gerisin geriye dönmesi gibi, yoldan dönenler olacaktır. Bazısını çoluk çocuk sevgisi, bazısını rahat düşkünlüğü, bazısını korku, bazısını da haset ve rekabet hisleri yoldan çıkaracaktır. Yüce bir mekfûreyi gerçekleştirmeye azmetmiş niceleri çok küçük şeylere takıldıklarından ötürü son anda gemiyi kaçıracaklardır.

Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) bir hadislerinde şöyle buyurur: أَلَا إِنَّ بَنِي آدَمَ خُلِقُوا عَلَى طَبَقَاتٍ شَتَّى، وَمِنْهُمْ مَنْ يُولَدُ مُؤْمِنًا وَيَحْيَا مُؤْمِنًا وَيَمُوتُ كَافِرًا، وَمِنْهُمْ مَنْ يُولَدُ كَافِرًا وَيَحْيَا كَافِرًا وَيَمُوتُ مُؤْمِنًا “Haberiniz olsun! İnsanoğlu çok çeşitli tabakalar hâlinde yaratılmıştır: Kimisi vardır, mü’min olarak doğar, mü’min olarak yaşar, kâfir olarak ölür. Kimisi de vardır, kâfir olarak doğar, kâfir olarak yaşar, mü’min olarak ölür.” (Tirmizi, Fiten 26) Demek ki hiç kimse akıbetinden emin olmamalıdır. Ulema da bir insanın akıbetinden emin olmasının küfürle irtibatı üzerinde durmuşlardır. Yeis, insanı küfre götürebileceği gibi, mutlak emniyet hissi de onu küfre götürebilir. Bir mü’min ne Allah’ın rahmetinden ümidini kesmeli ne de endişe ve korkuyu elden bırakmalıdır. Allah dostlarının hayatlarına bakılacak olursa ömürlerini havf-reca dengesi içerisinde geçirdikleri görülür.

İstikamet içerisinde bir hayat yaşamak istiyorsak Bediüzzaman Hazretleri’nin şu ikazlarına kulak vermeliyiz: “Mühim ve büyük umur-u hayriyenin (hayırlı işlerin) çok muzır mânileri olur. Şeytanlar o hizmetin hâdimleriyle çok uğraşır. Bu manilere ve bu şeytanlara karşı ihlâs kuvvetine dayanmak gerekir.” (Bediüzzaman, Lem’alar, s. 200) Bir şey yapmayanla şeytan niye uğraşsın ki! O, zaten emir almadan da şeytanın çizdiği plân ve projeye göre hareket etmektedir. Fakat siz, kendi ruhunuzun heykelini dikme, insanlığa faydalı olma istikametinde bir şeyler yapıyorsanız, insî ve cinnî şeytanlar peşinizi bırakmayacaktır. Sizi, yürüdüğünüz yoldan alıkoymak için ellerinden geleni yapacaklardır.

   Şeytan, Hizmetin Hadimleriyle Çok Uğraşır

Sıhhatli bir tarikle gelmese de Tenbihü’l-Gâfilîn’de yer alan bir rivayette Allah Resûlü (aleyhisselâtu ve’s-selâm), şeytana dünyada en çok kimden nefret ettiğini sorduğunda “Sen” diye cevap verir. Niye? Çünkü O, bütün insanlığın ruh abidesini ikame edecek bir Zat’tır. Bu sebeple O, cinnî ve insî şeytanların en büyük hedefi olmuştur. Efendimiz, yerin göbeğinde neş’et etmesine ve güçlü bir aileye mensup olmasına rağmen, O’nu Medine’ye göç etmek zorunda bırakmışlardır. Sadece O değil, peygamberler tarihine baktığımızda Hz. İbrahim, Hz. Musa, Hz. Lût gibi daha başka peygamberlerin de aynı akıbete maruz kaldıklarını görürüz. Onları neş’et ettikleri yerde yaşatmamışlardır. Peygamberlerin sadık takipçileri olan büyük zatların tarih boyunca başlarına gelen de farklı olmamıştır. Bize en yakın olanlardan Hz. Pir’i, kendi ifadeleriyle memleket memleket sürgüne göndermişlerdir.

İşte bütün bunları göz önüne aldığımızda, fedakârlık ve adanmışlık ruhuyla dünyanın dört bir yanına açılmış olan insanların nasıl bir tehlikeyle karşı karşıya bulunduklarını anlayabiliriz. Onlar ihlâsın zirvesine çıkmış olsalar dahi, şeytan bulundukları yerde onlara çelme takabilir. Türlü türlü oyunlarıyla karşılarına çıkar da bir an olsun onları rahat bırakmaz. Elindeki tüm argümanları kullanarak onların ayaklarını kaydırmaya çalışır. Unutmamak gerekir ki bir şeyin menfaat ve kazancı ne kadar büyükse risk ve ceremesi de o kadar büyüktür. Allah muhafaza, ihlâs kulesinin başından düşen kimse derin bir çukura yuvarlanabilir. Allah’ı, Efendimiz’i, dinini, diyanetini bilen bir insan, şayet ruhunun abidesini ikame edeceğine, beşerî ve cismanî arzularının arkasından koşmaya başlarsa, kazanma kuşağında kaybedebilir.

Bu sebeple, adanmışlar çok kararlı durmalı, şeytan ve nefsin oyunlarına karşı bütün kapıları sürgülemeli, hizmetin ismet, iffet ve itibarına leke sürdürmemelidirler. Cenab-ı Hakk’ın güzel bir zemin hazırladığı ve dünyanın kirlenmiş çehresini temizleme adına önemli hizmetler görme imkânını bahşettiği insanlar, yanlış bir yola saptıklarında sadece kendileri dalâlete düşmekle kalmaz, aynı yolda yürüyen bütün insanların hukukuna da tecavüz etmiş sayılırlar. Binlerce belki milyonlarca insanın çaba ve gayretleriyle meydana gelen güzellikleri kirletmiş olurlar. Şayet böyle büyük bir yıkıma sebep olmak istemiyorsak kubbedeki taşlar gibi baş başa vermeli, birbirimize destek olmalı, herhangi bir sürçme ve düşmeye maruz kalmadan doğru bildiğimiz yolda yürümeye devam etmeliyiz.

***

Not: Bu yazı, 23 Kasım 2010 tarihinde yapılan sohbetten hazırlanmıştır.

كان عددُ الكتب والمجلات التي تعكس عالمنا الفكري وتربطنا بجذورنا الروحية والمعنوية في الخمسينات والستينات من القرن المنصرم قليلًا للغاية.. فلو أن الإنسان حينذاك خصّصَ خمس أو ست ساعات فقط للقراءة خلال اليوم لاستطاع بسهولة أن يقرأ معظمَ ما يصدر في الأسواق من مؤلفات، ولكن اليوم تصدر الكثير من المؤلفات العلمية والفكرية والاقتصادية لدرجة أنه في الواقع باتت من الصعب جدًّا متابعةُ وقراءة جميع هذه المؤلفات.. ناهيك عن أنه قد كثُرت المشاغل التي تُلهي الناس وتُشتّت انتباههم، ومن ثَمّ أصبح من المفيد انتقاء الكتب التي نرغب في قراءتها، فعلينا مثلًا أن نعطي الأولوية للمؤلفات التي تتناول القضايا الخاصة بالإيمان والإسلام، والمرتبطة بجذورنا الروحية والمعنوية، وأن نواصل عملية القراءة، بدءًا من الأعمال الأكثر أهمّية بالنسبة لنا.

وربما لا ضير في قراءة المؤلفات الأخرى بعد أن ترسّخت أقدامنا في عالمنا الفكري وقيمنا الذاتية، وإلا اختل توازننا وعَشِيَت أبصارنا وسقطنا عند مواجهة التيارات الفكرية المختلفة.

   التعبئة والنفير العام من أجل القراءة

إن المعرفة والثقافة هما السبيل إلى الارتباط بقيمنا الدينية وحياتنا الاقتصادية والثقافية، وإقامةِ صرح روحنا في كل المجالات، يقول الأستاذ النورسي رحمه الله رحمة واسعة: “إن كل شيء في الإنسان موجَّه إلى العلم ومتعلقٌ بالمعرفة حسبَ الماهية والاستعدادات”[1]، ويقول في موضع آخر: “إن البشرية في أواخر أيامها على الأرض ستنساب إلى العلوم، وتنصبّ إلى الفنون، وستستمد كل قواها من العلوم والفنون فيتسلم العلم زمامَ الحكم والقوة”[2]، وعلى ذلك فهناك حاجة ماسة إلى البدء في تعبئة عامة من أجل القراءة حتى لا نتخلف عن الركب.

إن وجوبَ القراءة ليس محصورًا على المتخصصين فقط في أحد الفروع العلمية، بل إن الجميع مطالَبٌ حسب مستواه بالقراءة، ولكن علينا بداية أن نعطي الأولوية للكتب التي نحتاج إليها حاجتَنَا للهواء والماء والغذاء، فمثلًا يجب علينا حتمًا أن نتعلم علوم الدين التي تفيدنا في أداء عباداتنا بشكل صحيح، وفي معايشة ديننا على نحو سليم، كما ينبغي أن نتعرف جيّدًا على القضايا الخاصة بالأخلاق والمعاملات، وأن نزيد من معلوماتنا عن القرآن الكريم، وأن نطلع على الأحاديث النورانية لسيدنا رسول الله صلى الله عليه وسلم، وأيًّا كان العمل الذي نشتغل به فإننا ملزمون بمعرفة ديننا بالقدر الذي يسمح لنا أن نحدد ما إذا كانت الأعمال التي نقوم بها موافقة لمحكمات الدين أم لا.

فلو أراد أبطال الإرشاد والتبليغ إلى جانب هذا أن يبلِّغوا الآخرين الحقائق التي يؤمنون بها بشكل صحيح، وأن يقنعوا مخاطبيهم برؤاهم العالمية وفلسفاتهم الحياتية فلا بد أن تكون لديهم معرفة كافية بالقيم التي يؤمنون بها، ودراية وثيقة بالعالم الذي يعيشون فيه، وأن يواكبوا متطلبات زمانهم، ويستجيبوا لاحتياجات عصرهم وضرورياته، وهذا لا يتأتى إلا بتعبئة جادة من أجل القراءة، فكل شيء يبدأ في دائرة ضيقة، ويظهر في صورةِ زاوية صغيرة في المركز، ثم يتسع هذا الشيء ليشمل الدائرة الكبيرة في المحيط.. فقد يبدأ العمل بخمسين شخصًا، ثم تتسع الدائرة فيما بعد شيئًا فشيئًا لِتشملَ ألف شخص…

ومن جانبٍ آخر إذا أهملنا القراءة فإن أبناءنا بلا شك سيصبحون أمثالنا، فالأسرة التي يهمل فيها الأبوان القراءة ولا يوليانها أي اهتمام خاص يصعب جدًّا على أبنائهما الاهتمام بالقراءة إلّا أن تكون هناك عناية إلهية خاصة بهم، فبدهي أننا إذا أمسكنا كتابًا بأيدينا وشرعنا في قراءته فسيقوم أبناؤنا من فورهم بتقليدنا، إذ إن تصرفات الوالدين وسلوكياتهما مثل الشفرة الجينية كثيرًا ما تنعكس على الأبناء.. فللأسف الشديد ينشأ الأبناء في عصرنا نافرين من القراءة؛ لأن الآباء والأمهات لم يهتموا بالقراءة وأصبح الأولاد مثلهم، ولذلك يجب سدّ هذا النقص، وإصلاح ذلك العطب.

ولا يقتصر الأمر على العائلة فقط، بل يجب أن نوصي كلَّ المحيطين بنا بقراءة الكتب، ونحبّبهم فيها، لا سيما الكتب التي تتحدث عن عالمنا الفكري، وترتبط بجذورنا الروحية والمعنوية، فهذا هو السبيل الأمثل للوقوف ضد المسخ والاغتراب.

   معوّقات العالم الرقمي

لقد أصبح العالم الرقمي الآن خيارًا جديدًا لقراءة الكتب، ولكنه كما نجح في ذلك، إلا أنه شكّل عائقًا أمامها أيضًا؛ ومن ثَمّ وجب علينا كمجتمع أن نفكّر مليًّا فيما يلزم لتخطّي هذه الأزمة، وأن نسعى جاهدين لتوجيه الناس إلى القراءة من جديد، وإلى التفكير والمدارسة والمذاكرة.. فرغم سهولة الوصول إلى المعلومات الآن بفضل بعض الأجهزة مثل الحاسوب والهاتف الجوال، وكذلك الإنترنت؛ فقد ازداد بالتوازي صعوبة استقرار هذه المعلومات -التي توصلنا إليها بسهولة- في الأذهان، فتذهب المعلومات بسرعة كما جاءت؛ لذا فإن القراءة من الكتاب نفسه حَرِيّة بأن تكون في المقام الأول.

فإن إمساكَ الإنسانِ بالكتاب، ووضعَه خطًّا تحت المواضع المهمّة التي يراها، وتدوينه الملاحظات على أطراف الكتاب عند اللزوم، وتسجيله آراءه حول الأفكار التي لا يوافق عليها؛ له أهمية بالغة في فهم واستيعاب المقروء بشكل أفضل؛ لأن الغرض من القراءة هو الفهم والثراء الذهني، وهذا لا يتأتى إلا بالجهد والسعي في هذا السبيل.

وهنا أريد أن أنبه مرة أخرى على الأمر التالي: إننا بفضل وسائل الاتصال الحديثة مثل التلفاز والإنترنت نشاهد ونتعلم الكثيرَ من الأشياء، ولكن بعد مدة معينة يصبح الناس -دون وعي منهم- مدمنين لهذه الوسائل، فيستغرقون في اللهو ومتابعة الأحداث اليومية، ويبتعدون عن عوالمهم الذاتية، ولذا يجب توخي الحذر عند استعمال هذه الوسائل، ولا بد من وضع بعض القيود على أنفسنا، حتى نستطيع التصدي للانحرافات الفردية والاجتماعية المحتملة، فمثل هذه الأوساط مواتية لسوء الاستعمال، وأعظم برهان على ذلك هو تلك الجروح والتخريبات التي أصابت عقول الشباب والأسر والحياة الاجتماعية في العصر الراهن.

وكما أن هناك مسؤوليات تقع على عاتق الدولة في هذا الصدد فهناك أيضًا أمور يجب على العائلات الاضطلاع بها؛ مثل توخي المزيد من الحيطة والحذر عند استعمال التلفاز والإنترنت، ومتابعة الأبناء عن قرب، ومعرفة الصفحات والمواقع التي يزورونها، وأن يجعلوا استخدامهم للإنترنت وفق معيار محدد.

   القراءة عن طريق المذاكرة والمدارسة

إن السبيل القويم للاستفادة العظمى من الكتب المقروءة هو مذاكرة ما بها من معلومات ومناقشتها، فإذا كنتم مثلًا تريدون أن تقرؤوا عن مسألة الحشر، فما عليكم إلا أن تتذاكروا معًا المؤلفات التي حررها بديع الزمان سعيد النورسي، وفخر الدين الرازي، والإمام الغزالي، وابن سينا في هذا الموضوع، وبذلك تعالجون القضية بأبعادها المختلفة، ولو أنكم مثلًا ترغبون في قراءة رسالة “الأنا والذرة” لبديع الزمان سعيد النورسي فمن الممكن عند القيام بذلك عقد مقارنة بينها وبين كتاب “رموز نفي الذات” الذي يتكلم فيه محمد إقبال عن أسرار الذات، وبفضل هذه القراءات التقابلية ستدركون تمايز الأفكار، وتستوعبون الموضوع بشكل أوسع وأعمق.

ولقد ربط سيدنا رسول الله صلى الله عليه وسلم هذا الأمر بالتدارس والمذاكرة في حديثه الذي ذكر فيه أن الملائكة تضع أجنحتها لطلاب العلم رضا بما يفعلون وتنزل عليهم السكينة وتغشاهم الرحمة[3].

والمذاكرة تأتي من باب المفاعلة، وتعني تقييم المسألة بجميع جوانبها عن طريق تداول المعلومات ومناقشتها، فكما أن المذاكرة ليست قراءة اعتيادية، وكذلك لا تعني أن يقرأ شخص ويغفو آخرون، بل على العكس إنها تعني أن يتناقش عشرة أشخاص مثلًا في موضوع معين، ويُعمِلون أفكارهم فيه، ثم يَعرض كل واحد منهم ما توصل إليه ، حتى تتجلى بارقة الحقيقة من وراء تصادم الأفكار وتلاقحها.

وليس من الضروري اتباع أسلوب واحد في هذا الشأن؛ لأن التزام منهج واحد يدعو أحيانًا للسأم والضجر، وعندها لا تجني المذاكرة ثمرتها المرجوة، ومن ثم لا يستفاد من هذا المنهل العذب المورود كما ينبغي، المهم هو العمل على أن يستفيد الجميع من الأمر، والإحساس بالمتعة عند تعلم أي أمر جديد أو مبتكَر، وتقدير القراءة قدرها؛ وهذا بالطبع منوط بالتغيير المتكرر لصيغة الدرس المقترح، والحرص على استخدام وتطوير مناهج جديدة في العرض.

   تربية أشخاص مجهزين تجهيزًا عاليًا

لقد فهمنا -مع الأسف- فهمًا خاطئًا مقولة بديع الزمان سعيد النورسي لطلابه: “حسبكم رسائل النور”؛ فقد ذكر هذه المقولة حتى يلفت الانتباه إلى أركان الدين الأساسية، وإلى المسائل ذات الأولوية في ذلك الوقت الذي تهدّمت فيه أركان الدين، وانقلبت الأحاسيس والمشاعر القومية رأسًا على عقبٍ، إلا أننا مع الأسف أخذنا هذه العبارة على إطلاقها، ولم نُعِر العلوم الدينية الاهتمام اللازم، ولكن إذا كان لا بد إلى جانب قراءة رسائل النور من دراسة بعض العلوم الطبيعية مثل الطب والكيمياء والفيزياء والأحياء والأنثروبولوجيا وعلم الاجتماع والجيولوجيا؛ فلا أحد يعترض على ذلك، وكذلك يجب على عالم الدين قراءةُ المؤلفات الأصولية في العلوم الإسلامية -وهي مجالات مستقل كل منها بذاته-، والتخصصُ فيها.

بل يجب على عالِم الدين -إلى جانب تحصيله علوم تخصّصه- أن يتعرف إجمالًا على القضايا المتعلقة بالعلوم الطبيعية، أو أن يأخذ طرفًا من كل علم على الأقل، حتى إذا جلس مع فيزيائي أو كيميائي تكلم معه بارتياح في هذا المجال؛ لأننا كما لا نستطيع أن نجرّد الإسلام عن العلوم الطبيعية فكذلك لن نستطيع بث همومنا لمن يعملون في هذه الساحات طالما لم تكن لدينا دراية بها..

 إن الأوامر التشريعية المستقاة من صفة كلام الحق جل وعلا توضح وتشرح الأوامر التكوينية، وكلتاهما أمران متداخلان للغاية في بعضهما البعض، فإن جردنا إحداهما عن الأخرى فلن نستطيع فهم الاثنتين فهمًا صحيحًا.. ومن ثم كما يجب على المتخصصين في العلوم الدينية أن يكون لديهم على الأقل معرفة إجمالية بالعلوم الطبيعية فكذلك ينبغي للمتخصصين في العلوم الطبيعية من اكتساب مزيد من المعرفة بالعلوم الدينية.

فلو أن الدارسين في حقل العلوم الدينية عجزوا عن وضع الحلول المنطقية للمشاكل التي تعترضنا في هذا العصر فلن يُنسب هذا العجز والهزيمة لهم فحسب، بل إلى الإسلام أيضًا، وتُعدّ الآراء والأفكار التي أنتجها علماء الدين العظام من أمثال الإمام الغزالي، وفخر الدين الرازي، والعز بن عبد السلام، وابن حجر العسقلاني، وبديع الزمان سعيد النورسي، وطنطاوي جوهري، ومحمد سعيد رمضان البوطي لِفهم الإسلام فهمًا صحيحًا؛ خطواتٍ متقدمةً في هذا الإطار، فقد استطاعوا بما حرروه من مؤلفات قيمة تفنيدَ الشبهات المثارة حول الدين، ووضعَ تفسيرات جوهرية للمشاكل التي تشغل الأذهان.

فلو أردنا أن نفهم الإسلام ونعيشه بشكل صحيح في عالمنا اليوم فيجب أن يكون لدينا على الأقل نفس القدر من الأدوات والمعلومات مثلهم، وسبيل ذلك هو العمل في إطار منظومة التعليم الحالية على إعداد أناس ماهرين في العلوم التجريبية والشرعية، وتهيئة الأوساط اللازمة للقيام بذلك، وإذا كنا نرغب في إحياء هؤلاء الذين صاروا كالقبور المتحركة من خلال حسن استغلال الإمكانات التي هيأها الحق تعالى، وأن نكون وسيلة لبعثٍ جديد؛ فيجب أن نعلم أن هذا منوط بتنشئة جيل على أعلى مستوى من الاستعداد، وأن نستغل كل فرصة مواتية لنا في هذا السبيل، وأن نوفي مكانتنا حقها.

 ***

[1] بديع الزمان سعيد النورسي: الكلمات، الكلمة الثالثة والعشرون، المبحث الأول، ص 352.

[2] بديع الزمان سعيد النورسي: الكلمات، الكلمة العشرون، المقام الثاني، ص 291.

[3] “مَا اجْتَمَعَ قَوْمٌ فِي بَيْتٍ مِنْ بُيُوتِ اللهِ، يَتْلُونَ كِتَابَ اللهِ، وَيَتَدَارَسُونَهُ بَيْنَهُمْ، إِلَّا نَزَلَتْ عَلَيْهِمِ السَّكِينَةُ وَغَشِيَتْهُمُ الرَّحْمَةُ وَحَفَّتْهُمُ الْمَلَائِكَةُ” (صحيح مسلم، الذكر، 38؛ سنن أبي داود، الصلاة، 347).

   سؤال: بماذا توصوننا في مسألة تطوير ثقافة الوفاق والتعايش مع الآخر في عالم اليوم الذي تزداد فيه كلّ يوم حدّةُ مشاعرِ القومية والعنصرية والتعصبِ المذهبي والطائفي؟

   الجواب: اعتقد الكثيرون أنه مع العولمة والتعددية ستزول الفروق والخطوط الحمراء التي هي في الأساس منبع الخلافات والصراعات، وسيحتضن جميعُ الناس بعضُهم بعضًا أكثر مما كانوا عليه في الماضي، وسيتلاقون معًا في شتى المجالات؛ بل كان أولئك ينتظرون أن يتلاقى أتباع الديانات المختلفة في مسجدٍ واحد تارةً، أو كنيسةٍ واحدة تارةً، أو كَنِيسٍ واحد تارةً أخرى، أو أن يتقابل أصحاب المذاهب والمشارب المختلفة مع بعضهم في تكية قادرية حينًا أو نقشبندية حينًا أو علوية حينًا آخر.

إلا أن العولمة أثارت مشاعر الهوية الكامنة في الطبائع أكثر فأكثر، وقد أدى هذا بدوره إلى ظهور ردود أفعالٍ متباينة إزاء الآخر، وكما يبدي الجسمُ ردَّ فعلٍ إزاء المادة الغريبة عند حقنه بها، فكذلك راح الناس يبدون ردَّ فعلٍ كبيرًا تجاه من يخالفونهم في مشاعرهم وأفكارهم ورؤاهم الدنيوية؛ لأن الإنسانية لم تكن على استعداد كامل لمواجهة مشاكل العولمة، والتغلب عليها.

والحال أنه كان يجب على أصحاب الرأي ورجال الفكر والمثقفين والفلاسفة تهيئةُ أذهان الناس لمواكبة ظروف العالم المتغير، والتأكيدُ على ثقافة التعايش مع الآخر، والتركيزُ على مبادئ الصلح والسلام.. كان عليهم أن يحذّروا الإنسانية من الصراعات والانشقاقات التي قد تنشأ عن اختلاف الهويات والعرقيات والديانات والمفاهيم الطائفية، وأن يطوِّروا لديهم مفهوم “تقبّلْ كل إنسانٍ في موقعه، واحترمْ كل أحد”.

ولكن لم يحدث هذا مع الأسف، وتم التعامل مع الأمر دون أدنى حرفيّة أو مهنيّة، وكأنهم قالوا: “دعونا نُبحر في هذا البحر المترامي الأطراف، ثم نفكر في كيفية مواجهتنا للأمواج المتلاطمة التي تعترض طريقنا”، ولهذا فمن الصعوبة بمكان التنبُّؤُ بنوعيّة الأخطار التي تنتظر الإنسانية في السنوات المقبلة، ومن ثم ينبغي للأرواح التي نذرت نفسها لخدمة الإنسانية أن تفكر مليًّا في هذه الأمور، وأن تطوّر من آلية وضع الحلول لديها.

فمثلًا يقول بديع الزمان سعيد النورسي رحمه الله رحمة واسعة: “يجب إيثار البقاء في مستوى التابع دون التطلع إلى تسلم المسؤولية التي قلما تسلم من الأخطار”[1]، فمثلُ هذا القول يمثّل معيارًا مهمًّا للحيلولة دون وقوع الخلافات، وهو يعني ترك أمر الإدارة إلى الآخرين نظرًا لما يحيق بها من أخطار.. ولا شك أن الإقدام على مثل هذا التصرف يدل على بطولة وتضحية منقطعة النظير؛ وقد يكون وصفةً علاجيةً للحيلولة دون الانقسامات المحتملة التي قد تنشأ بين أصحاب المذاهب والمشارب والأذواق المختلفة، إلا أنه من الصعب أن يكون هذا حلًّا للمشاكل العرقية.

   الدبلوماسية

إن تقديم العقل والمنطق، والتعاملَ مع الأمور بدبلوماسية حتى النهاية، بدلًا من اللجوء إلى الشدة والعنف من أجل التغلب على الاختلافات القائمة وقمع المشاكل الحادثة؛ يُعدّ من العوامل المهمة لجعل العالم أكثر ملائمة للعيش فيه، ولكن للأسف عندما خرجت القوة عن سيطرة الحق فقد استُخدِمَت في المكان الخاطئ، وتمّ اللجوء إلى القوة الغاشمة والضغط على الناس لقمع المشاكل المطلة برأسها، ولكن حتى وإن أُخمِدت تلك المشاكل مؤقتًا فستبرز مشاعر البغض والكراهية وتزداد يومًا بعد آخر، وستتوارث الأجيال القادمة هذا المرض، وتكبر وهي تتحدث عن الظلم الذي لحق بآبائها وأجدادها، وتسيطر عليها مشاعر الثأر والانتقام؛ وبذلك يكون ضررُ العنف أكبر من نفعه.

ومن ثم يجب على الدول من فورها أن تتحاشى في العلاقات اللجوءَ إلى القوة الغاشمة في سبيل حل المشاكل سواء على الصعيد المحلي أو الدولي؛ لأنه عند استخدام القوة الغاشمة تختل معظم القيم الإنسانية الأساسية، وتُرتكب العديد من المظالم والانتهاكات، فكثير من المشاكل التي تم قمعها بالقهر والسحق والضرب تزايدت وتكررت في الفترات اللاحقة؛ لأن العقدة لا تزال تبقى في الصدور، وتتكون الأمراض الداخلية، ويُجرح الشرف والكبرياء، وتتوارث الأجيال البغضَ والكراهية، وهذا يؤدي إلى أن تظل المشاكل -التي يُعتقد أنها قد حُلّت- تدور في حلقات مفرغة، ورغم اعتقادنا بأننا قد أحرزنا النجاح مؤقتًا فإن المشاكل ستتفاقم أكثر فأكثر، وتنتقل إلى الأجيال القادمة، ويصعب التغلب عليها.

أما الحلول التي تُطرَح بناءً على العقل والمنطق، وتُراعى عند وضعها المشاعرُ الإنسانية فيُكتب لها الدوام والاستمرارية، ولقد كان هذا من أعظم مظاهر الفطنة لسيدنا رسول الله صلى الله عليه وسلم، فلم يكن يخطو خطوة ينشأ عنها أي خطإ، ولقد أظهرت أفعاله وإجراءاته طوال حياته السنية كيف أن التعامل بعقلانية، والتمسكَ بالدبلوماسية، وإبرازَ مشاعر الشفقة والرحمة يفتح القلوب والصدور.

كما أظهرت التجارب التي اكتسبها الهُوَاةُ المنفتحون على العالم بأسره مدى أهمية الإخلاص والمروءة والشفقة وعدم التشوف إلى الأجر؛ في مواجهة المشاكل الحاضرة وكسب قلوب الناس؛ لأن أطوار هؤلاء قد درَأَتْ ردودَ الفعل السلبية الموجودة أو المحتملة، كما أدت هذه الخصال إلى كسب العديد من القلوب وإقامة جسور الصداقة حتى في البيئات التي لم يتم التعرف عليها بقدر الكفاية، ولم تتوفر معلومات بشأن ثقافتها، ولم يتم التحرك فيها بمهارة وحرفية.

   جسور المحبة

فإذا أردنا أن نطوِّر ثقافة التعايش مع الآخر في عالم اليوم الذي تركض فيه العولمة بأقصى سرعتها فلا بد أن نعتمد في حل مشكلاتنا على الدبلوماسية في المقام الأول، وأن نتعلم احترام المفاهيم والثقافات والقيم الأخرى؛ أو بعبارةٍ أخرى كثيرًا ما كرّرناها: لا بد أن نخصّص في صدورنا لكلِّ شخصٍ مقعدًا يتربّع عليه، وبذلك تكون الشفقة والتسامح سدًّا منيعًا ضد الأسلحة الفتاكة المرعبة، وتقوم بوظيفة الحاجز ضد الأمواج المتلاطمة العاتية، وتُبْطِل مفعولها؛ وتصبح جسورُ المحبة والسلام التي أسّسناها في ربوع العالم بدءًا من أقرب المقربين إلينا بمثابة حملاتٍ وصولاتٍ معقولة من شأنها إعاقة أية نزاعات محتملة.

وللأسف ما زال البعض يرى مَن ليس على مذهبه وطريقته أجنبيًّا وغريبًا عنه، ويحكم عليه من منطلق أحكامه المسبقة، ويذكره دائمًا بالعديد من المساوئ والسلبيات، فإذا أردنا أن ننأى بالذين نشؤوا في بيئات لغوية ودينية وعرقية وثقافية مختلفة عن الأحكام المسبقة التي قد يشكّلها البعض عنهم ويبني على أساسها قناعات ومفاهيم خاطئةً فعلينا أن نتيح الفرصة ليجتمع كلا الفريقين في ساحات مختلفة يتعرفان فيها على بعضهما عن قرب وبشكل صحيح. أجل، إن السبيل لمحو الكثير من القناعات الخاطئة هو الاختلاط والتداخل، والاجتماع على مائدة واحدة؛ وبذلك تنزاح الحواجز وتزول العوائق القائمة بين الفريقين.

قد يشعر الإنسان بحكم فطرته وطبيعته بعاطفة معينة إزاء من يشاركونه قوميتَه ومذهبه ومشربه، وقد يتبنى بشكل صادقٍ مفهومًا معيّنًا أو نمطًا فكريًّا خاصًّا أو فلسفةً حياتيّةً مختلفةً، ولكنّ هذا لا يقتضي إطلاقًا معاداة الآخرين، فمثلًا يمكنني أن أقول: “إنني كمسلمٍ أحبّ منهجي وطريقتي، ولو كان لي ألف روح لافتديتُ بها سيدَنا رسول الله صلى الله عليه وسلم، فيا ليت الآخرين أيضًا يتعرّفون على منبع هذه الحقيقة، ويُدْلُون دَلْوهم في منهل العذب المورود هذا، ويغترفون من ماء هذا الكوثر، ويروون عطشهم، ويذهبون ظمأهم”، ولكن لا يقتضي حبي هذا معاداة اليهود والنصارى أو أيٍّ من أتباع الديانات الأخرى، فما يقع على عاتقي هو التعامل بإنسانية ومروءة مع الجميع.

ولطالما قلتُ من قبل في مناسبات مختلفة: ليتنا ننشئ مساجد وكنائس وكُنُسًا تطلّ على حديقة واحدة! أو نقيم بيوت الجمع في نفس فناء المسجد! يا ليت الخارجين من معابدهم يجتمعون في تلكم الحديقة المشتركة! ويتناولون الطعام معًا! ويرتشفون الشاي معًا! وتتاح لهم فرصة التعرف على بعضهم عن قرب! ويتخلى كل شخص عن أحكامه المسبقة، ويشعر أنه يعيش في طمأنينة وسلام مع الآخر! أجل، ليتنا نوفر هذا المناخ! ويعبر كل شخص عن أفكاره بأريحية! ويبتسم لأخيه ويحتضنه! فإننا في أمسّ الحاجة إلى إظهار مروءتنا وإنسانيتنا لبعضنا البعض.

ولكن مع الأسف لم تُفض هذه الاقتراحات والمبادرات التي قمنا بها منذ سنوات طويلة إلى أي نتيجة، وهذا يعني أن الإنسانية ما زالت غير قادرة على القيام بمثل هذه الخطوة، فلم يكن الجو العام في تركيا، والرؤى العامة للناس وفلسفاتهم الحياتية مهيأةً للقيام بهذا الأمر، ولكن ينبغي ألا نتنازل عنه، وأن نتحين كل فرصة لبلوغ هذا الأفق، ونفتح أبوابنا وموائدنا وقلوبنا على الأقل لكل أصحاب المفاهيم والمشارب المختلفة، ونبحثَ لأنفسنا عن مكان على موائدهم، وكما فتحنا لهم المكان بيننا يجب أن نجد لأنفسنا مكانًا في ساحاتهم وبيئاتهم، وهذا أمرٌ تقتضيه الأخلاق الإلهية؛ لأن الله عز وجل يقول في حديثه القدسي الجليل: “إِنْ تَقَرَّبَ إِلَيَّ (عَبْدِي) بِشِبْرٍ تَقَرَّبْتُ إِلَيْهِ ذِرَاعًا، وَإِنْ تَقَرَّبَ إِلَيَّ ذِرَاعًا تَقَرَّبْتُ إِلَيْهِ بَاعًا، وَإِنْ أَتَانِي يَمْشِي أَتَيْتُهُ هَرْوَلَةً“[2].

إن المروءة تُقابَل بمثلها، فإذا كنا ننتظر توجُّهًا وإقبالًا فعلينا المبادرة بذلك أولًا، فما ننتظره من الآخرين هو مِثل ما ينتظرونه منا أيضًا، وهذا ما يُطلِقون عليه اليوم المشاركة الوجدانية؛ أي أن يضع الإنسانُ نفسَه مكانَ الآخر، وينظر إلى الأحداث بعينه، وبعبارة أخرى: أن نضع في حسباننا تطلّعات الآخرين ومشاعرَهم وأفكارَهم وانفعالاتهم وقيمَهم التي يقدّرونها، وأعتقد أنه بقدر حَلِّنا لهذه المشكلة على المستوى المحلي سنتمكّن مع مرور الزمن من إظهار مثل هذه الجماليات على مستوى العالم عند توسيع الدائرة أكثر فأكثر.. وربما يمثل هذا خطوة مهمّة في سبيل إنقاذ العالم من العاقبة الوخيمة التي ينجرّ إليها.. فما يقع على عاتقنا هو حسن تمثيل هذه الجماليات، والقدرة على التصدي للفتن المحتملة.

ولقد عاش مولانا جلال الدين الرومي في العهد الأخير للدولة السلجوقية، في ذلك العهد الحرِج الذي سادت فيه الفوضى وانقلب فيه كل شيء رأسًا على عقب، ومع ذلك استطاع مولانا الرومي أن يؤسس جوًّا ومناخًا من المحبة امتدّ تأثيره حتى يومنا هذا، بل وحتى أثَّر بشكل بالغ في العالم الغربي، فقد كان يقول: إن إحدى قدميه راسخة بين قيمه الذاتية، والأخرى تجول بين اثنتين وسبعين أمة.. وهذه في الحقيقة فكرة عميقة للغاية، وهي الروح والمعنى اللذان نحتاج إليهما كثيرًا اليوم، فإن شئتم أطلقوا عليها “روح المسيحية”، واربطوها بنزول المسيح عليه السلام في آخر الزمان، فإن تشكَّل مثلُ هذا المناخ من المحبة فلن يعتدي أحدٌ على الآخر، وسيأمن الجميع في وطنه وعالمه.

المهم هو الشروعُ في مثل هذا التصالح والوفاق والاحتضان، ولو كان على مستوًى محدود، ونشرُه حولنا تدريجيًّا.

***

[1] بديع الزمان سعيد النورسي: اللمعات، اللمعة العشرون، ص 211.

[2] صحيح البخاري، التوحيد، 15؛ صحيح مسلم، الذكر، 1.

Ellili, altmışlı yıllarda şöyle böyle bizim düşünce dünyamızı yansıtan, ruh ve mana köklerimize yabancı olmayan mecmuaların, kitapların sayısı bir hayli azdı. İnsan gününün beş altı saatini okumaya ayırsa piyasaya çıkan hemen her eseri okuyabilirdi. Fakat günümüzde -ister ticaret yapmak isterse ilim ve fikir hayatına katkıda bulunmak için olsun- o kadar çok eser neşrediliyor ki bunları takip etmek, okumak gerçekten çok zor. Buna karşılık insanı meşgul edecek, zihni dağıtacak meşgaleler de oldukça fazla. Bu açıdan, okunacak kitaplar konusunda olabildiğince seçici olmakta fayda var. Bizler, iman ve İslâm’la ilgili meseleleri ele alan, ruh ve mana köklerimizle irtibatlı olan eserlere öncelik vermeliyiz. En lüzumlu eserlerden başlayarak okuma faaliyetlerimizi devam ettirmeliyiz.

Kendi değerlerimiz ve düşünce dünyamız itibarıyla ayaklarımızı sağlam bir zemine bastıktan sonra, başka eserler okumada bir mahzur olmayabilir. Aksi takdirde değişik düşünce akımları karşısında başınız dönebilir, bakışınız bulanabilir, şaşırabilir ve devrilebilirsiniz.

   Okuma Seferberliği

Dinî ve millî değerlerimiz veya iktisadî ve kültürel hayatımız itibarıyla kendimiz olmanın, bütün alanlarda kendi ruh abidemizi ikame etmenin yolu, bilgili ve kültürlü olmamıza bağlıdır. Bediüzzaman da bir yerde mahiyet ve istidat itibarıyla her şeyin ilme bağlı olduğunu belirtirken (23. Söz, 1. Mebhas, 4. Nokta), başka bir yerde ise insanlığın ahir zamanda ilim ve fenlere sarılacağını ve bütün kuvvetini oradan alacağını ifade ediyor. (20. Söz, 2. Makam) Bu açıdan, kafilenin gerisinde kalmamak için çok ciddi bir okuma seferberliğinin başlatılmasına ihtiyaç var.

Kitap okuma, sadece herhangi bir ilim dalında ihtisas sahibi olan kimselerin yapması gereken bir iş değildir. Bilakis herkesin seviyesine göre mutlaka kitap okuması, kitap okuma alışkanlığı edinmesi gerekir. Biz öncelikle hava gibi, su gibi, gıda maddeleri gibi ihtiyaç duyduğumuz kitapları okumalıyız. Mesela ibadetlerimizi doğru yapabilme, dinimizi doğru yaşayabilme adına ilmihal bilgilerini çok iyi öğrenmeliyiz. Ayrıca ahlâka ve muamelata dair meseleleri iyi bilmeli, Kur’ân hakkındaki malumatımızı artırmalı, Efendimiz’in (sallallahu aleyhi ve sellem) nurefşan beyanlarına muttali olmalıyız. Hangi işle meşgul olursak olalım, yaptığımız işlerin dinin muhkematına uygun olup olmadığını test edebilecek ölçüde dinimizi bilmek zorundayız.

Bütün bunların yanında şayet tebliğ ve irşat kahramanları inandıkları hak ve hakikatleri doğru bir şekilde başkalarına nakletmek, dünya görüşlerini ve hayat felsefelerini ikna edici bir üslupla muhataplarına şerh etmek istiyorlarsa, inandıkları değerler hakkında çok daha doyurucu bilgiye sahip olmak zorundadırlar. Onlar hem dinleri hakkında yeterli bilgiye sahip olmalı hem de içinde yaşadıkları dünyayı yakından tanımalıdırlar. İçinde yaşadıkları zamanın rüzgârını arkalarına almasını bilmeli ve çağın ihtiyaçlarına cevap verebilmelidirler. İşte bu da ancak ciddi bir okuma seferberliğiyle mümkün olabilir. Her şey dar bir dairede başlar, merkezde çok küçük bir açı şeklinde kendini hissettirir fakat muhit hattında kocaman bir daireye dönüşür. Siz elli kişiyle bir işe başlarsınız. Bir süre sonra bakarsınız ki o elli kişi bin kişiye ulaşmış.

Öte yandan, şayet biz okumazsak, çocuklarımızın da bizim gibi olması kuvvetle muhtemeldir. Eğer bir ailede anne-baba kitap okumuyorsa, hususi bir inayet olmadığı takdirde çocukların okuması da çok zordur. Eğer biz elimize kitabımızı alır ve okumaya başlarsak onlar da okurlar. Âdeta genetik bir kod gibi anne-babanın tavır ve davranışları, çoğu zaman çocuklara da akseder. Maalesef günümüzde anne-babalar okumaya ehemmiyet vermedikleri için çocuklar da onlar gibi oluyor. Mutlaka bu boşluğun doldurulması, bu arızanın tamir ve telafi edilmesi gerekiyor.

Sadece ailede değil, bulunduğumuz her yerde insanlara kitap okumayı tavsiye etmeli, sevdirmeliyiz. Özellikle kendi düşünce dünyamızdan dem vuran, ruh ve mana köklerimizle irtibatlı eserlerin okunmasını temin etmeliyiz. Yabancılaşma ve başkalaşmanın önüne geçmenin en önemli yolu budur.

   Dijital Dünyanın Handikapları

Dijital dünya kitap okumaya bir alternatif hâline geldiği ve bunda başarılı olduğu gibi, kitap okumanın önünde bir engel de oluşturdu. Toplum olarak bu badirenin nasıl aşılması gerektiğine kafa yormamız ve insanları yeniden okumaya, düşünmeye, müzakere etmeye yönlendirmemiz gerekiyor. Her ne kadar bilgisayar, telefon gibi cihazlar ve internet sayesinde insanlar bilgiye daha kolay ulaşıyor olsalar da, kolay ulaşılan bilgilerin zihinde yer etmesi daha zor oluyor. Bilgi geldiği gibi hızlıca gidiyor. Dolayısıyla kitabın kendisinden okuma hep bir adım önde oluyor.

İnsanın eline kitabını alıp önemli gördüğü yerlerin altını çizmesi, gerektiğinde kenarına notlar alması, tasvip etmediği fikirlerle ilgili mülahazalarını kaydetmesi, okunanların daha iyi anlaşılması ve hazmedilmesi adına çok önemlidir. Zira okumaktan maksat anlamak ve zihin açısından zenginleşmektir. Bu da ancak belirli bir emek ve ceht ortaya koymaya bağlıdır.

Burada bir hususu daha hatırlatmak istiyorum. Günümüzde internet ve televizyon gibi iletişim vasıtaları sayesinde çok şey görüyor, çok şey öğreniyoruz. Fakat insanlar bir süre sonra hiç farkına varmadan bunların bağımlısı hâline geliyorlar. Derken aktüaliteye ve eğlenceye dalıyor, kendi dünyalarından uzaklaşıyorlar. Bu tür araçları kullanırken çok dikkatli olmak zorundayız. Kendimize bazı sınırlar koymalı, yaşanması muhtemel ferdî ve içtimai dejenerasyonların önüne geçmeliyiz. Bu tür ortamlar suiistimale çok açıktır. Nitekim genç dimağlarda, ailelerde ve toplumsal hayatta meydana getirdiği yara ve tahribat da bunu gösteriyor.

Bu konuda devlete düşen sorumluluklar olduğu gibi, ailelerin de yapması gerekli olan şeyler vardır. Televizyon ve interneti kullanırken daha dikkatli ve temkinli olabilirler. Çocuklarını yakından takip ederek onların nerelerde gezindiğini, hangi sayfalara girdiğini kontrol edebilir, internet kullanımını disiplin altına alabilirler.

   Müzakereli Okuma

Okunan kitaplardan daha fazla istifade etmenin önemli bir yolu, meseleleri karşılıklı müzakere etmektir. Diyelim ki haşir mevzuunu okumak istiyorsunuz, Hz. Bediüzzaman’ın, Fahruddin er-Razi’nin, İmam Gazzâlî’nin ve İbn Sina’nın konu etrafında yazmış olduğu eserleri birlikte müzakere edebilir ve konuyu çok boyutlu ele alabilirsiniz. Şayet Ene ve Zerre Risalesini okuyacaksanız bunu Muhammed İkbal’in benliğin sırlarını anlattığı Rumûz-ı bi-Hôdî kitabıyla karşılaştırarak yapabilirsiniz. Mukayeseli okumalar sayesinde hem fikirlerin birbirine faikıyetini görür hem de konuyu daha derinlemesine kavrayabilirsiniz.

Efendimiz de (sallallahu aleyhi ve sellem) meleklerin ilim talebelerini kuşatacakları ve onların üzerine sekine ineceğini anlattığı hadis-i şerifte meseleyi müzakereye bağlıyor. “Mufâale babı”ndan gelen müzakere, birden fazla insanın baş başa vererek bir meseleyi etraflıca değerlendirmeleri demektir. Müzakere, âdet kabilinden kitap okuma olmadığı gibi, birinin okuyup diğerlerinin uyuklaması da değildir. Bilakis on tane insanın kafa kafaya vererek bir konu etrafında imal-i fikir etmesi, ne anladığını ortaya koyması ve tasadüm-i efkârdan barika-i hakikatin tecelli etmesidir.

Burada tek bir usûl takip edilmek zorunda da değildir. Zira bu, zamanla insanlarda ülfet ve bıkkınlık hâsıl edebilir. Dolayısıyla yapılan müzakereden istifade edemez, o menhelü’l-azbü’l-mevruddan gerektiği ölçüde istifade edemezler. Önemli olan, herkesin yapılan işten istifade etmesini, yeni ve orijinal şeyler öğrenmenin hazzını tatmasını sağlamak ve okumayı çok saygın bir iş hâline getirebilmektir. Bu da, yapılan derslerin formatıyla sık sık oynamaya, yeni metotlar geliştirmeye bağlıdır.

   Yüksek Donanımlı İnsanlar Yetiştirme

Maalesef biz, Hz. Pir’in, bir dönem çevresindeki talebelerine hitaben söylediği, “Risaleler size yeter.” ifadesini yanlış anladık. O, din ve diyanetin ciddi tahrip edildiği, millî duygu ve düşüncenin künde künde üstüne devrildiği bir dönemde, dinin temel esaslarına ve o gün için en lüzumlu olan meseleye dikkat çekme adına bunu söylemiştir. Fakat biz, onun bu ifadesini mutlaklaştırdık, dinî ilimlere gereken ehemmiyeti göstermedik. Hâlbuki bir insan nasıl ki Risale-i Nur eserlerini okumanın yanı sıra tıp, kimya, fizik, biyoloji, antropoloji, sosyoloji, jeoloji gibi ilimlerin tahsilini yapıyor ve kimse ona bir şey demiyorsa; aynen öyle de bir ilahiyatçının da başlı başına müstakil birer alan olan İslâmî ilimlere ait temel eserleri okuması ve bu alanlarda uzmanlaşması gerekir.

Hatta bir ilahiyatçının, kendi alanıyla ilgili ilimleri tahsil etmenin yanında pozitif bilimlere ait meseleleri de icmali olarak bilmesi, en azından bu alanda da ansiklopedik bir bilgiye sahip olması gerekir. Öyle ki o, bir kimyacı veya fizikçiyle oturduğunda çok rahat bu alana ait bir meseleyi onlarla konuşabilmelidir. Çünkü hem İslâm’ı pozitif bilimlerden tecrit edemezsiniz hem de bu alanda bilgi sahibi olmadıkça derdinizi bu sahalarla iştigal eden insanlara anlatamazsınız. Cenab-ı Hakk’ın kelâm sıfatından gelen teşriî emirler, tekvinî emirleri şerh ve tavzih eder. Bunlar o kadar iç içedir ki birini diğerinden tecrit ettiğiniz takdirde her ikisinin dilini de doğru anlayamazsınız. Bu açıdan, dinî ilimlerde ihtisas yapan insanların en azından icmali olarak müspet ilimler hakkında bilgi sahibi olması gerektiği gibi, müspet ilimlerde uzmanlaşan kimselerin de dinleri hakkında o ölçüde hatta daha fazla bilgi sahibi olmaları gerekir.

Şayet dinî ilimler sahasında tahsil gören insanlar, çağımızın kucağımıza attığı problemlere makul çözümler getiremezlerse, bu sadece onların acziyet ve mağlubiyeti olarak görülmez; bilakis böyle bir yenilgi İslâm’a mâl edilir. İmam Gazzâlî’den Fahruddin er-Râzî’ye, İzz İbn-i Abdisselâm’dan İbn Hacer el-Askalânî’ye, Hz. Bediüzzaman’dan Said Ramazan el-Bûti’ye, Tantavî Cevherî’ye kadar pek çok âlimin yaşadıkları dönemde İslâm’ın doğru anlaşılması adına ortaya koydukları yorum ve fikirleri de bu istikamette atılmış adımlar olarak görmek gerekir. Onlar kaleme aldıkları çok kıymetli eserlerle din etrafında ortaya atılan şüphelere cevaplar vermiş, zihinleri meşgul eden problemlere tatmin edici izahlar getirmişlerdir.

Eğer biz de günümüz dünyasında İslâm’ın doğru anlaşılmasını ve yaşanmasını arzuluyorsak, en az onlar kadar malumat ve donanıma sahip olmak zorundayız. Bunun yolu da mevcut eğitim sistemi içerisinde hem tecrübî hem de şer’î ilimlerde mahir insanlar yetiştirmek, bunun hâsıl olması adına gerekli ortamları hazırlamaktır. Şayet biz, mezar-ı müteharrik hâline gelmiş insanları, Cenâb-ı Hakk’ın bahşettiği imkânları çok iyi değerlendirmek suretiyle uyandırmak ve yeni bir dirilişe vesile olmak istiyorsak, bunun yüksek donanımlı insanlara bağlı olduğunu çok iyi bilmeli, bu istikamette her fırsatı değerlendirmeli ve konumumuzun hakkını vermeliyiz.

   Soru: Milliyetçilik ve ırkçılık duygularının, mezhep ve meşrep taassubunun her geçen gün daha da şiddetlendiği günümüz dünyasında uzlaşma ve birlikte yaşama kültürünün geliştirilmesi adına neler tavsiye edersiniz?

   Cevap: Çokları, küreselleşme ve çoğulculukla birlikte, ihtilaf ve çatışmaların temel kaynağı olan farklılıkların ve kırmızı çizgilerin de bertaraf edileceğini, insanların geçmiş dönemlere nispetle birbiriyle daha fazla kucaklaşacaklarını, farklı zeminlerde daha çok bir araya geleceklerini zannediyordu. Farklı din mensuplarının bazen bir camide, bazen bir kilisede, bazen de bir havrada bir araya geleceklerini veya farklı meşrep ve mezhep mensuplarının bazen bir Kadirî, bazen bir Nakşî, bazen de bir Alevî tekyesinde buluşacaklarını bekliyorlardı.

Ne var ki küreselleşmeyle birlikte tabiatlarda bulunan kimlik dürtüleri daha çok uyarıldı ve bu da “ötekine” karşı farklı farklı tepkilerin ortaya çıkmasına sebep oldu. Vücudun, kendisine enjekte edilen yabancı bir maddeye tepki vermesi gibi, insanlar da duygu ve düşünceleri, hayat görüşleri itibarıyla kendilerinden farklı olan insanlara karşı tepki gösterdiler. Çünkü insanlık, küreselleşen dünyanın sorunlarıyla yüzleşmeye ve bunların üstesinden gelmeye hazır değildi.

Hâlbuki kanaat önderleri, fikir insanları, entelektüeller, filozoflar değişen dünya şartlarına ayak uydurabilme adına insanların zihinlerini hazır hâle getirmeli, birlikte yaşama kültürüne vurgu yapmalı, sulh ve barış üzerinde durmalıydılar. İnsanlığı, farklı kimliklerin, etnik ve dinî farklılıkların, mezhep telakkilerinin sebep olabileceği ayrışma ve çatışmalara karşı uyarmalı, onlarda, herkesi kendi konumunda kabul etme anlayışını geliştirmeliydiler.

Maalesef bu yapılmadı. İşin içine amatörce girildi. Âdeta, “Hele bir engin denizlere yelken açalım. Önümüze çıkan dev dalgalara nasıl karşı koyacağımızı daha sonra düşünürüz.” denildi. Bu sebeple önümüzdeki yıllarda insanlığı ne tür tehlikelerin beklediğini kestirmek zor görünüyor. İnsanlık adına yararlı işler yapmaya kendini adamış ruhların mutlaka bu konulara kafa yorması ve çözüm önerileri geliştirmesi gerek.

Mesela Hz. Bediüzzaman’ın, “Tâbiiyeti, sebeb-i mesuliyet ve hatar olan metbûiyete tercih etme” şeklinde dile getirdiği husus, ihtilafların önüne geçme adına önemli bir ölçüdür. Bunun anlamı, önde bulunmak çok tehlikeli bir şey olduğu için, idare işini başkalarına bırakma demektir. Bu ciddi bir fedakârlık ve kahramanlıktır. Böyle bir tavır, farklı mezhep, meşrep ve mezaklar arasında ortaya çıkabilecek potansiyel ayrılıkların önüne geçme adına bir reçete olabilir. Fakat bunun, etnik problemlere çare olması zordur.

   Diplomasi

Mevcut ihtilafların giderilmesi ve ortaya çıkan problemlerin bastırılması adına hemen güç ve şiddete sarılma yerine, akıl ve mantığı öne çıkarma ve diplomasiyi sonuna kadar değerlendirme de dünyanın daha yaşanılabilir bir yer olması adına önemli dinamiklerden bir diğeridir. Fakat ne yazık ki güç ve kuvvet hakkın emrine verilmeyince yanlış yerde kullanılıyor. Ortaya çıkan sıkıntıları bastırma adına hemen kaba kuvvete başvuruluyor ve insanların üzerine yürünüyor. Fakat bu, çok tehlikeli sonuçlar doğuruyor. Muvakkaten sorunlar bastırılsa bile, orada kin ve nefret ödemi oluşuyor. Bu ödem de gelecek nesillere tevarüs ediyor. Gencecik nesiller, babalarına ve dedelerine yapılan haksızlığı konuşarak büyüyor ve intikam duygularıyla oturup kalkıyorlar. Dolayısıyla da uygulanan şiddet faydadan çok zarar getiriyor.

Bu itibarladır ki devletler, gerek ülke içerisinde gerekse uluslararası ilişkilerde ortaya çıkan sorunları çözmek için hemen kaba kuvvete sarılmamalıdır. Kaba kuvvetin olduğu yerde, en temel insanî değerler ihlâl edilir, nice zulüm ve haksızlıklar irtikâp edilir. Balyoz gibi insanların tepesine inerek, ezerek, kelle alarak bastırılan nice problem daha sonraki dönemlerde daha da büyüyerek nükseder. Çünkü içlerde ukde kalır, ödemler oluşur. Onur ve gururlar yaralanır. Kin ve nefretler arkadan gelen nesillere intikal eder. Bu da, çözüldü zannedilen problemlerin fasit daireler şeklinde devam edip gitmesine sebep olur. Geçici olarak başarı elde edildi zannedilse de problemler daha da büyümüş olarak gelecek nesillere intikal eder ve altından kalkılmaz hâle gelir.

Akıl ve mantık kullanılarak, insanî duygular gözetilerek getirilen çözümler ise kalıcı olur. Efendimiz’in (sallallahu aleyhi ve sellem) fetanet-i uzmâsının en önemli tezahürlerinden biri budur. O, atacağı adımları hiçbir falsoya sebep olmayacak şekilde atmıştır. Hayat-ı seniyyeleri boyunca ortaya koyduğu tavır ve davranışlarıyla bizlere akıllı davranmanın, diplomasiye sarılmanın, şefkat ve merhametle muamele etmenin gönülleri nasıl fethedeceğini göstermiştir.

Dünyanın dört bir yanına açılan amatör ruhların yaşadıkları tecrübeler de samimiyetin, beklentisizliğin, insanlığın ve şefkatin mevcut problemlerle baş etmede ve gönülleri kazanmada nasıl önemli birer iksir olduğunu gösterdi. Çünkü onların bu tavırları, mevcut veya muhtemel olumsuz tepkileri kırdı, reaksiyon gösterme hislerini tadil etti. Yeterince tanınmayan, kültürü hakkında bilgi sahibi olunmayan, profesyonelce hareket edilemeyen zeminlerde dahi nice gönüller kazanıldı, nice dostluk köprüleri kuruldu.

   Sevgi Köprüleri

Eğer küreselleşmenin tüm hızıyla sürdüğü günümüz dünyasında birlikte yaşama kültürü geliştirmek istiyorsak, bir taraftan problemlerin çözümü adına diplomasiyi öne çıkarmalı, diğer yandan da farklı anlayışlara, kültürlere, irfanlara, değerlere saygılı olmayı öğrenmeliyiz. Sıkça dile getirdiğimiz bir ifadeyle, herkese, sinemizde oturacağı bir sandalye tahsis edebilmeliyiz ki hiç kimse ayakta kalma endişesine kapılmasın. İşte bu müsamaha ve şefkattir ki çok endişe duyulan korkunç öldürücü silahların önüne geçecek, birbiriyle çarpışan dev dalgaların önünde dalgakıran vazifesi görerek onları tesirsiz hale getirecektir. İşte en yakın çevreden başlayarak bütün dünyada tesis ettiğimiz bu sevgi köprüleri, sulh adacıkları, yaşanması muhtemel çatışmaları önleme adına yapılmış makul birer hamle ve hareket olacaktır.

Maalesef bugüne kadar her zaman birileri, kendinden olmayan kimseleri “öteki” olarak gördü, onlar hakkında önyargılarıyla hüküm verdi ve onları pek çok olumsuzluğun adresi gibi gösterdi. Eğer farklı dil, din, ırk ve kültür ortamlarında neş’et eden insanları, birbirleri hakkında sahip oldukları önyargılardan, yanlış algı ve kanaatlerden kurtarmak istiyorsak, onların farklı ortamlarda bir araya gelmelerini ve böylece birbirlerini daha yakından ve doğru bir şekilde tanımalarını sağlamalıyız. Evet, pek çok yanlış kanaati zihinlerden izale etmenin yolu, beraber oturup kalkmak, beraber yiyip içmek suretiyle insanlar arasındaki perdeleri, duvarları ortadan kaldırabilmektir.

Herkes fıtrî olarak kendi milletinden, mezhebinden, meşrebinden olan insanlara karşı farklı bir alaka duyabilir. Belirli bir anlayışa, hayat felsefesine, düşünce tarzına samimi bir şekilde bağlı olabilir. Fakat bu, başkalarına düşmanlık yapmayı gerektirmez. Mesela ben bir Müslüman olarak kendi yolumu yöntemimi delice severim. Efendimiz’e (sallallahu aleyhi ve sellem) bin canım olsa kurban ederim. “Keşke, başkaları da bu hakikat membaını tanısa, bu tatlı su kaynağına kovalarını salsa, bu kevserden kana kana içse ve susuzluklarını onunla giderse!” diyebilirim. Fakat benim bu sevgim, arzu ve isteğim, ne Hıristiyanlara ne Yahudilere ne de başka din mensuplarına düşmanlık yapmamı gerektirmez. Bilakis bana düşen, herkese karşı insanca davranmaktır.

Daha önce farklı münasebetlerle bir düşüncemi dile getirmiş ve şöyle demiştim: Keşke müşterek bahçesi olan cami, kilise ve havralar inşa edebilsek. Veya aynı avlu içerisinde camiyle cemevleri yapabilsek. Mabetlerinden çıkan insanlar aynı bahçede bir araya gelebilse, beraber çay içseler, yemek yeseler ve böylece birbirlerini daha yakından tanıma imkânı bulsalar. Önyargılarından sıyrılsa ve birbirlerini yemediklerini görseler. Öyle bir atmosfer oluştursalar ki, herkes çok rahatlıkla kendi düşüncelerini dile getirebilse, birbirine tebessüm edebilse, birbiriyle kucaklaşabilse. Birbirimize karşı bu şekilde insanca tavırlar ortaya koymaya şiddetle ihtiyaç var.

Maalesef uzun yıllar önce yaptığımız bu teklif ve girişimler havada kaldı. Demek ki insanlık henüz böyle bir seyahate muktedir değilmiş. Türkiye’nin genel atmosferi, insanların dünya görüşleri ve hayat felsefeleri böyle bir şeyi yapmaya müsait değilmiş. Fakat bundan vazgeçmemeliyiz. Böyle bir ufku yakalama adına her fırsatı değerlendirmeliyiz. En azından biz kapımızı, soframızı, gönlümüzü her meşrepten, her anlayıştan insana açık tutmalıyız. Kendimize de onların sofralarında yer aramalıyız. Onları aramıza aldığımız gibi biz de onların zeminlerinde, ortamlarında bulunmalıyız. İlahî ahlâk da bunu gerektirir. Zira Allah, “Kulum Bana doğru bir adım atarsa, Ben ikim adım atarım. O bana yürüyerek gelirse Ben koşarak gelirim.” buyuruyor.

Civanmertlik bekliyorsak önce biz civanmertlikte bulunmalıyız. Teveccüh bekliyorsak önce biz teveccüh göstermeliyiz. Âlemin bizden beklediği, bizim âlemden beklediğimizdir. Günümüzde buna empati diyorlar. İnsanın kendini başka birinin yerine koyarak olaylara onun gözüyle de bakabilmesi. Farklı bir ifadeyle, muhatap olduğu insanların beklentilerini, duygu ve düşüncelerini, heyecanlarını ve saygı duyduğu değerleri göz önünde bulundurabilmesi. Zannediyorum lokal olarak bu meseleyi hallettiğimiz ölçüde, zamanla daireyi genişleterek dünya çapında da benzer güzelliklerin ortaya çıkmasına vesile olabiliriz. Belki de bu, dünyayı sürüklendiği su-i akıbetten kurtarma adına önemli bir adım olur. Bize düşen de iyiliklerin temsilcisi olmak ve ortaya çıkması muhtemel fitneleri göğüsleyebilmektir.

Selçuklu devletinin son zamanlarında, hercümercin hâkim olduğu, her şeyin künde künde üstüne devrildiği kritik bir dönemde yaşamış olan Hz. Mevlâna, öyle bir sevgi atmosferi oluşturmuş ki etkisi günümüze kadar gelmiş; hatta Batı’ya bile ciddi tesir etmiştir. O, bir ayağının kendi değerlerinin göbeğinde, diğerinin ise yetmiş iki milletle beraber olduğunu söylüyor. Bu, gerçekten derince bir mülahazadır. Günümüzde ihtiyacımız olan şey de bu ruh ve manadır. İsterseniz buna “Mesihiyet ruhu” diyebilir ve bunu ahir zamanda Hz. Mesih’in nüzulüyle da irtibatlandırabilirsiniz. Şayet böyle bir sevgi atmosferi, böyle bir uzlaşı kültürü oluşturulabilirse herkes kendi yuvasına, kendi dünyasına çekilir.

Önemli olan, dar alanlı da olsa böyle bir kucaklaşma başlatıp yavaş yavaş çevreye yayabilmektir.

***

Not: Bu yazı, 31 Ekim 2010 tarihinde yapılan sohbetten hazırlanmıştır.

   سؤال: هل لكم أن تشرحوا وتوضحوا الأمور التي وردت في دعاء سيدنا الرسول الأكرم صلى الله عليه وسلم: “اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنْ عِلمٍ لَا يَنْفَعُ وَمِنْ قَلبٍ لَا يَخْشَعُ وَمِنْ نَفْسٍ لَا تَشْبَعُ وَمِنْ دَعْوَةٍ لَا يُسْتَجَابُ لَهَا“[1]؟

   الجواب: يُعَدّ دعاء رسول الله صلى الله عليه وسلم هذا من الأوراد الدائمة، وبإمعان النظر في هذه العبارات النبوية يتبين أنها جميعًا تحتوي على معانٍ عميقة، وقد اختزل سيدنا رسول الله صلى الله عليه وسلم هنا معانيَ واسعةً في عباراتٍ وجيزةٍ كما هو الحال في كثير من بياناته التي هي من جوامع الكلم.

والواقع أنه يمكن النظر بهذه النظرة إلى كل كلمة تخرج من فيه المبارك، وربما تكون هذه الدقائق مفقودةً في بعض الأحاديث المروية بمعناها لا بلفظها، والحقيقة أن الصحابة رضوان الله عليهم أثناء روايتهم للحديث أَوْلوْا عناية كبيرة وفائقة بروايتها بالألفاظ التي صدرت من فم رسول الله صلى الله عليه وسلم، وكانوا يتوجّسون خيفةً من أن ينسبوا إليه كلمة لم يقلها، وإن المطابقة أو التشابهَ في رواية العديد من الأحاديث التي وردت بأسانيد مختلفة لتكشفُ عن مدى حساسية الصحابة واهتمامهم في هذا الموضوع، ورغم كل شيء يجب ألا نغفل إمكانية وجود بعض الفروق اللفظية في الأحاديث المروية بمعناها.

وفي الحديث الوارد هنا يستعيذ الرسول صلّى الله عليه وسلم من أربعة أشياء، تمامًا مثلما استعاذ في أحاديث أخرى من الشيطان وعذاب جهنم وشر النفس والمصائب الجسام التي يتعذر الثبات أمامها، أي إن كلَّ أمرٍ من الأمور المذكورة في الحديث آفةٌ ومصيبةٌ عظيمةٌ تتطلّب من المؤمن الاستعاذة بالله منها.

   أولًا: علم لا ينفع

وعندما ننظر إلى الآفات المذكورة في الحديث نجد أوَّلَها العلمَ غيرَ النافع، فأيُّ إنسانٍ يمكنه أن يتحصّل على مجموعة من المعلومات النظرية بالتفكر في الأنفس وفي الآفاق، وبما يجريه من دراسات وبحوث حول الكون، وبالجلوس إلى معلم، وباستماع المواعظ والنصائح… إلخ. ولكن الأمر المهم أصلًا هو تحويلُ هذه المعلومات إلى واقع عملي والعملُ على أن تُؤتي ثمارها، فإذا ما اعتبرنا المعلومات المتوفرة لدينا بذرةً فإنَّ تحوُّل تلك البذورِ إلى شجرةٍ مثمرةٍ أمرٌ مرهونٌ بالعمل، وهكذا فإن الحكمة الحقيقية أيضًا تتولد من هنا، وبالمثل فإن معرفة الإنسان للذات الإلهية أمر مرهون بإدراكه النقطة الجامعة لما هو نظري وما هو عملي، واستثمار كليهما في وقتٍ واحد.

وأرجو ألا يُفهم من كلامي هذا أن المعلومات النظرية غير مهمة؛ فبها تُعرَف ماهية التطبيق وكيفيته، فعلينا امتلاك العِلمِ أولًا، ثم يجب الوقوف على الطريقة التي يمكن أن نحوّل بها هذا العلم إلى عمل في حياتنا الشخصية والأسرية والاجتماعية على حد سواء، ونجعله مفيدة ونقدّمه لإفادة الإنسانية.

وإن فهم المقصود من العلم هنا على أنه العلم الديني تضييقٌ للمسألة، فمن يشتغلون بالعلوم التطبيقية -أي من يبذلون جهدًا من أجل فهم الأوامر التكوينية- يجب عليهم أن يركزوا على جعل العلوم التي يتحصّلون عليها علومًا مفيدةً لأنفسهم وللإنسانية جمعاء؛ لأن المعلومات التي تظل عبارة عن نظريات مجردة لن تعود بالنفع على أي أحد.

بالإضافة إلى ذلك فإن النفع المذكور في الحديث يشمل المنافع الدنيوية والأخروية على حد سواء، وعليه فإنه ينبغي ألا تظل المعلومات التي تحصلنا عليها حبيسة النظرية، فبينما نسعى لإعمار الدنيا بواسطتها من ناحية، علينا من ناحية أخرى أن نسعى إلى إحياء آخرتنا بها أيضًا، والحقيقة أنكم إن قدمتم علمكم لنفع الإنسانية، ولإقامة صرح روحكم؛ عادت عليكم ثمار ذلك في الآخرة.

والحاصل أن الأصل في العلم هو تطبيقُه وجعلُه مفيدًا نافعًا، وقد استعاذ رسول الله صلى الله عليه وسلم من العلم إن لم يكن على هذا النحو.

   ثانيًا: قلبٌ لا يخشع

الأمر الثاني الذي استعاذ منه رسول الله صلى الله عليه وسلم هو القلب الذي لا يخشع، والخشوع يعني تلوي الإنسان بين يدي الله وارتجاف قلبه عند ذكر الله وإصابته برعشة تضربه من مفرق رأسه إلى أخمص قدميه، وبناءً على ما صرحت به الآية الكريمة: ﴿إِنَّمَا يَخْشَى اللهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ﴾ (سورة فَاطِرٍ: 35/28) فإن العلم يقتضي خشية الله، ولكنه وكما أن العلم المراد هنا ليس العلم النظري المجرد، فإن العالم أيضًا ليس ذلك الإنسان الذي يحمل معلومات نظريةً فحسب، فالإنسان الذي لا يعيش بحسب متطلبات علمه ولا يعمل بعلمه لا يختلف عن الإنسان الجاهل في شيء.

المهم هو تحويل المعلومات النظرية المتوفرة إلى معرفة، أي جعلها ثقافة وجدان وخلية عرفان، وهذا أيضًا من شأنه أن يُنمي المحبة في الصدر؛ وحينها يشعر العبد بربه ويُحبه أكثر؛ لأن الإنسان يحب ما يعرفه بقدرِ معرفته له، فإن لم يكن لدى البعض حبٌّ وشوقٌ إلى الله فما ذلك إلا لأنهم لم يعرفوه ولم يخبروه بما فيه الكفاية، ولا يمكن لقلب مشغول بمعرفة الله ومحبته ألا يشعر بالخشوع بين يديه، فمثل هذا الشخص دائمًا ما يكون حذرًا ويقظًا، ويصاب بالقشعريرة حالما يسمع الاسم الجليل لله سبحانه وتعالى، وهذا أيضًا يثير الشعور بالشوق إلى لقاء الله، أي إن المرء ينتظر دائمًا اليوم الذي سيصل فيه إلى الله ويلتقيه، ولكن لأنه يعلم أنه أُرسِل إلى الدنيا كجندي وأن أمر تسريحه ليس في يده فإنه يظل ينتظر بصبرٍ ورضًا تلك اللحظة التي سيُسرَّح فيها، فمن ناحية يشتعل ويلتهب كالمواقد بالشوق إليه تعالى، ومن ناحية أخرى لا يشتكي ولا يبدي أي غمٍّ وحزنٍ، ويظلّ طوال حياته يعيش في هذا الإطار الثنائي، وهكذا فكل هذه الأمور قضايا تتعلق بالحكمة من جهة وبالخشوع من جهة أخرى، ذلك أنه يمكننا النظر إلى الخشوع على أنه إصلاح وإعمار وإحياء للقلب، بل والأكثر من ذلك، صيرورةُ اللطيفة الربانية والسر والخفي والأخفى في نشاط وحيوية.. وكل هذه آفاق يمكن الوصول إليها عبر استخدام العلوم النظرية التي تم الحصول عليها ابتداءً استخدامًا جيّدًا للغاية.

   ثالثًا: نفس لا تشبع

ويستعيذ رسول الله صلى الله عليه وسلم بالله ثالثًا من النفس النهمة التي لا تشبع؛ فلقد خُلقت النفس مولعة بالأكل والشرب والتجوال واللهو واللعب، فالنفس التي تأكل بنهم وشره، ومهما أعطيتَها تقول دائمًا: “هل من مزيد؟”، ولا تتخلى عن جشعها هي بلاء يُستعاذ منها، فلم يُخلَق الإنسانُ لإشباع رغبات النفس ونزواتها، وإنما للعبادة والعبودية، وفي الكون مخلوقات متعددة وكثيرة تأكل وتشرب وتنام وتستريح، وألا يمكن لكائنٍ ملكاتُه على أعلى مستوى مثل الإنسان؛ ألّا يكون له همٌّ سوى الأكل والشرب فقط.

إن الإنسان الذي جعله الله مظهرًا لأحسن تقويم ينبغي أن تكون عليه بعض المسؤوليات والتكاليف التي يتطلبها هذا الخلْق المثالي.. ويصف القرآن الكريم مَن لا يقومون بهذه المسؤوليات بقوله: ﴿أُولَئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ﴾ (سورة الأَعْرَافِ: 7/179)؛ لأن فساد الشيء الثمين ليس كفساد الشيء العادي، وأيًّا كان مقدار النعمة التي أنتم فيها، فإنكم إن لم تقدروها حق قدرها، ستدفعون لذلك غرامةً بقدر النعم التي حظيتم بها، وإذا استُضفتم في الجناح الخاص ولم تراعوا آدابه فلن يتركوكم في الردهة فحسب، بل يطردونكم إلى الخارج.. والأمر كذلك تمامًا بالنسبة للإنسان أيضًا فإنه إذا تخلّى عن ماهيته وتفسّخ وتعفّن فلن يمكنه الثبات على سطح مستوٍ؛ بل سيسقط ويتردّى في حفرة عميقة.

   رابعًا: دعوة لا يُستجاب لها

ويستعيذ رسولنا صلى الله عليه وسلم أخيرًا من الدعاء غير المستجاب، يقول الله تعالى :﴿وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ﴾ (سورة البَقَرَةِ: 2/186)، ففي هذه الآية يخبرنا ربنا سبحانه وتعالى بأنه سيجيب الدعاء، وفي آية أخرى يحثُّ الله عباده على الدعاء فيقول: ﴿ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ﴾ (سورة غَافِرٍ: 40/60).

وثمة فائدة من التذكير هنا بأن: استجابة الله لدعوات عباده لا تعني أن يعطيهم دائمًا الأشياء التي طلبوها بعينها؛ لأن الأشياء التي يريدها العبد قد تكون ضدَّ مصلحتِه أحيانًا، لذا يستجيب الله لدعاء عبده بأن يعطيه أجمل مما يطلب، وهذا يشبه تمامًا قولَ المريض للطبيب “أعطني هذا الدواء”، فالطبيب لا يصف الدواء الذي يريده المريض إن كان لا يراه مفيدًا له، وإنما يعطيه دواءً آخر ناجعًا له.

ومن ناحية أخرى فقد ورد في حديث نبوي شريف: “إِنَّ اللَّهَ لَا يَسْتَجِيبُ دُعَاءً مِنْ قَلْبٍ غَافِلٍ لَاهٍ“[2]، ولهذا السبب فإن واجب المؤمن هو أن يرفع دعاءه إلى الله تعالى بتركيز وخشوع شديدين، ويعمل على إزالة جميع العقبات التي بينه وبين الله عز وجل، ثم يتوجه بقلبه إلى الله تعالى مباشرة.. وعليه أن يفكر في المعنى الذي تشير إليه كل كلمة تخرج من فمه، وأن تخرج كلمات الدعاء من فمِه بطريقة تؤثّر على إيقاع قلبه.

لذلك يمكننا القول إن نبينا صلى الله عليه وسلم قد استعاذ بالله من الدعاء في غفلة ودون وعي وشعور، رغم أنه لم يدعُ ربه على هذا المنوال قط، ولكنه يقول ذلك كإحدى مقتضيات رسالته وإرشاداته مثلما هو الحال في الأمور الأخرى، إنه يرشد أولئك الذين تقطعت بهم السبل وسقطوا وزلّوا أمثالنا.. فواجبُنا نحن في المقابل أن نضرع إلى الله بالدعاء دائمًا دون كلل ولا ملل، مراعين تمامًا كلَّ آداب الدعاء وأركانه.

***

[1] صحيح مسلم، الذكر، 73؛ سنن أبي داود، الوتر، 32؛ سنن الترمذي، الدعوات، 68.

[2] سنن الترمذي، الدعوات، 66.

   Soru: Resûl-i Ekrem Efendimiz’in (sallallahu aleyhi ve sellem), اَللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنْ عِلمٍ لاَ يَنْفَعُ وَمِنْ قَلبٍ لاَ يَخْشَعُ وَمِنْ نَفْسٍ لاَ تَشْبَعُ وَمِنْ دَعْوَةٍ لاَ يُسْتَجَابُ لَهَا “Allahım, fayda vermeyen ilimden, ürpermeyen kalbden, doyma bilmeyen nefisten, kabul edilmeyen duadan Sana sığınırım.” (Müslim, zikr 73; Ebû Dâvûd, vitr 32; Tirmizî, daavât 68) şeklindeki duasında yer alan maddeleri izah eder misiniz?

   Cevap: Allah Resûlü’nün (sallallahu aleyhi ve sellem) bu duası, belirli bir vakte bağlı olmadan her zaman okunabilecek dualardandır. Kullanılan ifadeler üzerinde düşünülecek olursa, hepsinin derin manalar ihtiva ettiği görülür. Peygamber Efendimiz, cevâmiü’l-kelim olan pek çok beyanında olduğu gibi burada da oldukça veciz ifadelerin içine engin manalar sıkıştırmıştır.

Aslında O’nun mübarek ağzından çıkan her söze bu gözle bakılabilir. Ne var ki manen rivayet edilen hadislerin bazılarında bu incelikler kaybolmuş olabilir. Gerçi sahabe, hadisleri rivayet ederken Allah Resûlü’nün ağzından çıktığı lafızlarla rivayet etmeye ciddi önem göstermiş ve söylemediği bir sözü O’na nispet etmekten çok endişe duymuşlardır. Farklı senetlerle gelen pek çok hadisin aynı veya benzer lafızlarla rivayet edilmesi de sahabenin bu hassasiyetini gösterir. Her şeye rağmen manen rivayet edilen hadislerde bazı lafız farklılıklarının olabileceğini de göz ardı etmemek gerekir.

Buradaki hadiste Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem), dört şeyden Allah’a sığınıyor. Tıpkı başka hadislerinde şeytandan, Cehennem azabından, nefsin şerrinden, altından kalkılamaz musibetlerden Allah’a sığındığı gibi. Demek ki hadiste zikredilen hususların her biri, mü’min açısından Allah’a sığınmayı gerektirecek kadar büyük birer afettir.

   Fayda Vermeyen İlim

Hadiste zikredilen hususlara baktığımızda ilk olarak faydasız ilmin geldiğini görüyoruz. Bir insan enfüsî ve âfâkî tefekkürle, varlık üzerinde yapacağı araştırmalarla, bir hocanın rahle-i tedrisinde diz çökerek, vaaz u nasihat dinleyerek vs. bir kısım nazarî bilgiler elde edebilir. Fakat asıl önemli olan, bu bilgilerin amele dökülmesi ve semere vermesinin sağlanmasıdır. Şayet elde edilen bilgileri bir tohum olarak düşünecek olursak, bu tohumların bir ağaç hâline gelmesi ve meyve vermesi amele bağlıdır. İşte gerçek hikmet de buradan doğar. Aynı şekilde bir insanın Zat-ı Ulûhiyet’i bilmesi de nazarî ile amelînin birleşik noktasını yakalamasına ve her ikisini de aynı anda değerlendirmesine bağlıdır.

Bu sözlerimden, nazarî bilginin önemsiz olduğunu düşündüğüm zannedilmesin. Zira o olmasa neyi nasıl amele dökeceksiniz? Bu açıdan evvelâ ilim sahibi olunması gerekir. Sonrasında da bu ilmi, ister şahsî hayatımız ister aile hayatımız isterse toplum hayatı açısından nasıl amele dökeceğimiz, faydalı hâle getireceğimiz ve insanlığın istifadesine nasıl sunacağımız üzerinde durulmalıdır.

Buradaki ilmi sadece dinî ilimler olarak anlamak, meseleyi daraltmak demektir. Müspet ilimlerle meşgul olanlar, yani tekvinî emirleri anlama istikametinde bir gayret ortaya koyanlar da elde ettikleri ilimleri kendileri ve insanlık adına nasıl faydalı hâle getireceklerinin üzerinde durmalıdırlar. Zira mücerret nazariyelerden ibaret kalan bilgilerin kimseye bir faydası olmayacaktır.

Ayrıca hadiste zikredilen fayda, hem dünyevî hem de uhrevî menfaatleri içine alır. Bu itibarladır ki, elde ettiğimiz bilgileri nazarîde bırakmamalı, onlarla bir taraftan dünyamızı imar peşinde koşarken, diğer yandan da ahiretimizi ihya etmeye çalışmalıyız. Zaten sahip olduğunuz ilminizi insanlığın istifadesine sunar, onunla ruhunuzun abidesini ikame etme peşinde koşarsanız, ortaya koyduğunuz bu ceht ve gayretlerin semeresi ahirette size dönecektir.

Netice itibarıyla ilimde asıl olan, pratiğe dökülerek onun faydalanılır hâle getirilmesidir. Allah Resûlü, böyle olmayan ilimden Allah’a sığınmıştır.

   Ürpermeyen Kalb

O’nun (sallallahu aleyhi ve sellem) Allah’a sığındığı ikinci şey, huşûu olmayan kalbdir. Huşû, insanın, Allah karşısında iki büklüm olması, Allah’ı andığı zaman kalbinin ürpermesi ve tepeden tırnağa onda bir ihtizaz hâsıl olması demektir. Esasında, إِنَّمَا يَخْشَى اللّٰهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَۤاءُ “Ancak âlimler Allah’tan hakkıyla haşyet duyarlar.” (Fâtır sûresi, 35/28) âyetinin de açıkça bildirdiği üzere, ilim, Allah’a karşı haşyeti gerektirir. Fakat buradaki ilim salt nazarî bir ilim olmadığı gibi, âlim de sadece nazarî bilgilere sahip olan kişi değildir. Bilgisinin gereğine göre bir hayat yaşamayan, bildikleriyle amel etmeyen kimsenin bir yönüyle cahilden bir farkı yoktur.

Önemli olan, elde edilen teorik bilgilerin marifete çevrilmesi, yani bir vicdan kültürü ve irfan peteği hâline getirilmesidir. Bu da bağrında muhabbeti geliştirecektir. Kul bu sayede Rabbini daha derince duyacak ve daha çok sevecektir. Çünkü insan çok iyi tanıyıp bildiğini sevginin gerçek manasıyla sever. Eğer bazı kimselerin Allah’a karşı muhabbetleri, aşk u iştiyakları yoksa, Allah’ı yeterince bilmediklerinden, tanımadıklarındandır. Marifetullah ve muhabbetullahla meşbu bir kalbin Allah’a karşı haşyet duymaması mümkün değildir. Böyle bir insan sürekli temkin ve teyakkuz içinde bulunur, nam-ı celîl-i sübhaniyi duyduğu zaman haşyetten tüyleri diken diken olur. Bu da likaullah’a iştiyak duygusunu tetikler. Yani kişi sürekli Allah’a kavuşacağı günü bekler. Fakat bir asker olarak dünyaya gönderildiğinin ve terhisin de kendi elinde olmadığının şuurunda olduğu için, terhis edileceği âna kadar sabırla, rızayla beklemeye devam eder. Bir taraftan iştiyakla ocaklar gibi cayır cayır yanıp kavrulurken, diğer taraftan şikâyet etmez, gam izhar eylemez. Ömrünü böyle bir ikilem içinde geçirir. İşte bütün bunlar bir yönüyle hikmetle, diğer yönüyle de huşûyla alakalı meselelerdir. Zira haşyete, kalbin onarımı, imar ve ihyası gözüyle bakabiliriz. Dahası o, latife-i rabbaniyenin, sırrın, hafînin ve ahfânın canlı olması demektir. Bütün bunlar da mebde’de elde edilen nazarî ilimle, onun çok iyi değerlendirilmesiyle varılabilecek ufuklardır.

   Doymayan Nefis

Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) üçüncü olarak, doyma bilmeyen nefisten Allah’a sığınıyor. Nefis, yeme içmeye, gezip eğlenmeye düşkün yaratılmıştır. Obur insanlar gibi doyma bilmeyen bir iştahla yiyen, sürekli “hel min mezîd” diyen ve ne verirseniz verin yine de açgözlülüğünü sürdüren bir nefis, kendisinden Allah’a sığınılacak bir beladır. İnsan, nefsin heva ve heveslerini tatmin etmek için yaratılmamıştır. Onun aslî vazifesi ibadettir, kulluktur. Kainatta, yiyip içen, yan gelip kulağı üzerine yatan o kadar çok mahlûk vardır ki, bu alanda insan gibi donanımı en yüksek seviyedeki bir varlığa  lüzum yoktur.

Allah’ın, ahsen-i takvime mazhar ettiği insanın, bu mükemmel yaratılışla beraberinde getirdiği bir kısım sorumlulukları olmalıdır. Kur’ân, bu sorumlulukları yerine getirmeyen insanların hayvan gibi, hatta ondan da aşağı bir derekeye düşeceklerini haber verir. (A’raf sûresi, 7/179) Çünkü kıymetli bir şeyin bozulması, alelade bir şeyin bozulması gibi değildir. Ne kadar lütufla serfiraz iseniz, bunların kadrini bilmediğiniz takdirde, mazhar olduğunuz lütuflar ölçüsünde ceremeye maruz bırakılırsınız. Harem odasına alınmışsanız, oranın erkânına riayet etmediğiniz takdirde sizi lobide de bırakmaz kapı dışarı ederler. Aynen öyle de insan, tefessüh ettiği vakit düz bir zeminde kalamaz, derin bir çukura düşer.

   İcabet Edilmeyen Dua

Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), son olarak, icabet edilmeyen duadan da Allah’a sığınıyor. Allah (celle celâluhu) bir âyette, وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ “Kullarım Sana Beni soracak olurlarsa, bilsinler ki Ben pek yakınım. Bana dua edenin duasına icabet ederim.” (Bakara sûresi, 2/186) beyanıyla dualara cevap vereceğini haber verirken, başka bir âyette ise kullarını duaya çağırıyor: وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِۤي أَسْتَجِبْ لَكُمْ “Rabbiniz buyurdu ki: Bana dua edin ki size icabet edeyim.” (Mü’min sûresi, 40/60)

Burada şu hatırlatmayı yapmakta fayda var: Allah’ın, kullarının duasına icabet etmesi demek, istenilenleri her zaman aynıyla vermesi demek değildir. Çünkü bazen kulun istemiş olduğu şeyler, maslahatına aykırı olabilir. Dolayısıyla Allah, istediğinin daha güzelini vermek suretiyle kulunun duasına icabet eder. Bu, tıpkı bir hastanın doktora, “Bana şu ilacı ver.” demesi gibidir. Doktor eğer hastanın istediği ilacı onun hakkında yararlı görmüyorsa onu vermez, başkasını verir.

Öte yandan Tirmizî’de geçen bir hadis-i şerifte şöyle buyrulur: إِنَّ اللهَ لَا يَقْبَلُ دُعَاءً مِنْ قَلْبٍ غَافِلٍ لَاهٍ “Allah (celle celâluhu) gafletle ve şuursuzca yapılan (ne dediğinin farkında olmayan) kalbin duasını kabul etmez.” (Tirmizî, daavât 65) Bu sebeple mü’mine düşen vazife, dualarını çok ciddi bir konsantrasyon içinde yapmasıdır. Öyle ki o, Allah’la arasındaki bütün engelleri bertaraf ederek kalbi ile doğrudan O’na yönelmelidir. Ağzından çıkan her bir sözü, taalluk ettiği mana itibarıyla mülâhazaya almalıdır. Söylediği her kelimeyi, kalbinin ritmine tesir edecek şekilde söylemelidir.

Dolayısıyla Efendimiz, aslında gafletle ve şuursuzca dua etmekten Allah’a sığınmıştır diyebiliriz. Biz biliyoruz ki, O hiç böyle dua etmemiştir. Fakat diğer hususlarda olduğu gibi burada da rehberliğinin muktezası olarak bunları söylüyor. Bizim gibi yolda kalmışlara, düşmüşlere, sürçmüşlere yol gösteriyor. Bize düşen de hiç bıkmadan, usanmadan, durmadan âdâb u erkânına riayet ederek dua dua Allah’a yalvarmaktır.

***

Not: Bu yazı, 26 Ekim 2010 tarihinde yapılan sohbetten hazırlanmıştır.

   سؤال: تحدثتم في أحد دروسكم عن الكذب الضمني مثل المبالغة والتماس الأعذار والتعريض، وأكّدتم على ضرورة تجنُّب المؤمن لهذه الأمور.. فهل تتفضلون بتفصيل الموضوع قليلًا؟

   الجواب: تسجل الملائكة الكرام كلَّ كلمة تخرج من أفواهنا في سجلِّ أعمالنا، ربما لا تعرف الملائكة ما يقابل هذه الأقوال من قصد، فلا يعلمون بما يخطر على قلوبنا من نوايا وعزائم وقرارات وحسابات وخطط ما لم يأذن الله تعالى، وقد لا يعرفون أيضًا قدر ما يُستهدف منها رضا الله تعالى، وما يُقصَد به إبرازُ النفس، لكن الله جل جلاله مطّلعٌ على كل هذا، فإذا لم يكن هناك توافق تام بين الظاهر والباطن؛ كأن لا تعكس السلوكياتُ والأفعالُ الحسنةُ النوايَا والأفكارَ السيئةَ فإن الله تعالى يحاسب صاحبها على هذا، فلا فرق عنده سبحانه بين الكذب الضمني والكذب الصريح من حيث كونهما كذبًا.

فقد يقع المرء في الكذب الضمني حتى عند ذكره “اسم الجلالة”.. وعلى سبيل المثال فإن الشخص الذي يستمع إلى تلاوة القرآن أو الوعظ، ويصيح قائلًا “الله” دون أن ينفعل من داخله؛ يُعَدُّ فعلُه هذا كذبًا، وعليه أن يرجع من فوره عند إدراكه ذلك، ويعيد النظر في تصرفه، ويتوجه إلى الله عز وجل بالاستغفار.

فيجب أن ينتبه المؤمن إلى صوت وجدانه في جميع الأعمال التي يقوم بها كتلاوة القرآن والإقامة وأداء الصلاء.. ويجب ألا يسعى إلى إبراز نفسه في الأعمال التي يفعلها لله سبحانه وتعالى، وألا يربط النتائج بشخصه، وألا يحاول التعبير عن نفسه؛ وإلا عُدّ هذا كذبًا ضمنيًّا..

 كذلك فإن محاولة المرء التظاهرَ بالرقة والظُّرف واللطافة في حين أنه ليس كذلك؛ أي يتظاهر باللطافة أو يذرف الدموع في حين أن هذا لا ينبع من داخله، فإن هذه نماذج مختلفة من عدم الإخلاص، وجميعها بلا شك يندرج تحت عنوان الكذب الضمني.. ومن المعلوم أن المنافقين يتبوؤون مركز الصدارة في هذا الجانب؛ حيث إنهم يُظهِرون بأقوالهم وأفعالهم ما ليس في قلوبهم، وعلى الرغم من أنه ليس من الصواب وصف جميع من يعيشون تغايرًا بين الظاهر والباطن بالنفاق؛ إلا أنهم جميعًا يحملون شيئًا من النفاق بلا ريب.

 وقد استعاذ رسول الله صلى الله عليه وسلم من العين التي لا تدمع استعاذتَهُ من النار والشيطان.. فإن العين التي لا تدمع ستؤول إلى الخسران.. ومن جانب آخر فإن من يبكي ويذرف الدموع رياءً وسمعةً، وليس من انفعاله الداخلي وإحساسه ومشاعره، فهو أيضًا قد يكون من الخاسرين، إن الدموع هي إكسير يُخمد لهيب جهنم في الظروف العادية، إلا أنها تفقد كل تأثيرها في اللحظة التي تُرهن فيها برأي الناس وتقديرهم، فلا يمكنها عندئذ إطفاء ولو شرارة واحدة ناهيك عن جهنم.

هل الدموع فحسب؟ في الحقيقة إن كل الأعمال التي يضطلع بها الإنسان في سبيل الله تعالى هي إكسير حياة أيضًا من أجل إحياء وإعمار حياته الأخروية أو الفوز برضا الحق تعالى، المهم أن تُؤدَّى بإخلاص وصدق، وأن تكون بعيدة عن كل أنواع الرياء، من هذه الزاوية يجب على الإنسان أن يقف على الدوام عند كل كلمة تخرج من فمه أو كل عمل يصدر من أعضائه، ويقول: “هل أستطيع يا تُرى أن أعكس بأقوالي وأفعالي هذه صوتَ وجداني؟! هل أنا يا تُرى رجل النوايا؟!”، إذا لم يشعر المرء بصدق حيال هذا الأمر، فيجب أن يتراجع خطوة إلى الوراء، ويقف حيث يجب أن يقف في الأساس.

لنفترض أنكم تخرجون أمام الجماهير وتحاولون أن تكونوا مترجمين لبعض الحقائق سواء بالوعظ أو الخطبة أو بأي وسيلة أخرى، فإن لم ينعكس ولو واحد من عشرة من صوت وجدانكم على الكلام الذي يخرج من أفواهكم، ولم تشعروا بكيانكم باختلاجة الكلمات الصادرة من قلوبكم؛ فإن هذا يعني أنكم تكذبون ضمنيًّا بأسلوبكم وأفعالكم، وإذا كنتم تقصدون إبراز أنفسكم وأنتم تذكرون اسم “الله”، فأنتم أيضًا تكذبون ضمنيًّا.. ولو أن الملائكة الكرام لا يعلمون ذلك ولا يكتبونه فإن الله يعلمه، لأنه تعالى أقرب إلينا من حبل الوريد، فإذا أردتم الانسلاخ عن هذا النوع من الأكاذيب الضمنية، فيجب عليكم تحقيق التكامل بين الظاهر والباطن، وأن تتركوا المسألة تجري وفقًا لمجراها الطبيعي.

إلى جانب ذلك قد يرغب المرء من خلال آرائه أن يُظهر نفسه بأنه مفكِّرٌ ومتعمِّق، وقد يحاول من خلال أطواره وأفعاله أن يومئ إلى أنه إنسان قلب وروح منفتح على الروحانيات واللدنّيات، ومن خلال نبرة صوته وتوكيداته يريد أن يُبرز نفسه ويعبر عنها.. بيد أن كل هذه الأفعال مجرد كذب ضمني على الله جل جلاله طالما لم تكن انعكاسًا للقلب والروح.. فالواجب على المؤمن التزام الصدق والإخلاص.

   اختلاق المعاذير للأخطاء كذب ضمني

ومن الأخطاء التي يقع فيها المرء أيضًا اختلاق المعاذير لأخطائه، فقد نرتكب كلنا بعض الأخطاء في أزمنة متفاوتة؛ لأنه على حد تعبير رسول الله صلى الله عليه وسلم كل ابن آدم خطَّاءٌ، بل إن ارتكاب الخطإ كامن في طبيعة جيناته، وإلا فكيف لكم تفسير الحديث الذي يقول: “وَنُسِّيَ آدَمُ فَنُسِّيَتْ ذُرِّيَّتُهُ، وَخَطِئَ آدَمُ فَخَطِئَتْ ذُرِّيَّتُهُ“[1]، فإذا همّ الإنسان بسيئة دون قصد ربما لا تكتب سيئةً في صحيفة سيئاته، لأن نبينا صلى الله عليه وسلم قد بيَّن أن القلم قد رُفع عن الناسي والنائم والمُكره، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: “إِنَّ اللَّهَ قَدْ تَجَاوَزَ عَنْ أُمَّتِي الْخَطَأَ وَالنِّسْيَانَ وَمَا اسْتُكْرِهُوا عَلَيْهِ“[2]، وكذلك فإن الآية الكريمة ﴿رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا﴾ (سورة البَقَرَةِ: 2/286) تدعو المؤمنين إلى الاستغفار حتى عما يبدر منهم من خطإ أو نسيان، مشيرةً إلى ضرورة أن نتحلى بالحيطة والحذر في هذا الأمر.. فإذا كنا مدعوِّين إلى الاستغفار حتى من الزلات والهفوات غير المقصودة، فمن الواجب علينا الإسراع إلى التطهر بالتوبة والاستغفار من الذنوب المرتكبة عمدًا وبسابقِ قصد.

قد يخطئ الإنسان بأقواله أحيانًا وسلوكياته وأفعاله أحيانًا أخرى.. وعليه إذا ما ذكَّره أحدهم بهذا أن يستدرك خطأه، ويتوجه إلى الله تعالى بالتوبة والاستغفار، أما إذا لم يفعل ذلك وأخذ يبرِّئ ساحتَه بالمعاذير المختلَقة، والتلاعب بالكلمات، دخل هذا أيضًا في خضم الكذب الضمني، وهذا أمرٌ يقع فيه الكثيرون مع الأسف!

أجل، إن إخبار المرء وتحذيره من خطئه في وجهه يمسّ من كرامته ويثقل عليه، حتى إن الشخص قد يرتجف أحيانًا وكأنه قد صُفع أمام هذا التحذير والتذكير، لكن إذا ما كان التنبيه في محلّه، فالواجب شُكر المخاطب وتصحيح الخطإ، ومحاولة منع النفس من الامتعاض والتذمّر، يقول الأستاذ بديع الزمان مشيرًا إلى أهمية هذا السلوك: “إن نبهني أحدٌ على وجود عقرب في أي جزء من جسمي، عليّ أن أرضى عنه، لا أمتعض منه”[3].

وعلى حد قول الأستاذ بديع الزمان، إن الكذب هو صفة من صفات الكفر.. ومن ثم لا يليق أن يصدر عن فَمِ المؤمن، فكما لا يستطيع من يؤمن بالله أن يضع في فمه المسكرات أو الأطعمة المحرمة، فلا يجوز أن يصدر من فمه أي نوع من الكذب كبيره وصغيره، سره وعلانيته، لا شك في أأن الكاذب لا يمكن وصفه بالكفر لمجرد هذا الذنب، إلا أن هذا يعني أن ذلك الشخص قد بات يخطو أولى خطواته نحو الكفر، وأصبح يحمل إحدى صفاته، وإن ارتكاب الإنسان أيَّ سلوكٍ يخالف الواقع سواء قوليًّا أو فعليًّا أو حاليًّا أو حسيًّا؛ فهو كذب وخداع وخطوة يخطوها نحو الكفر، فإن من يبحر لمرة واحدة في بحر الكفر والذنوب -حفظنا الله- قد لا يقدر على العودة مرة أخرى، لذا فعلينا ألا نحوم حول هذه المياه الخطرة، وألا نخرج أبدًا عن دائرة الحلال..

وكما أن صدق الأنبياء هو أكبر شاهد على صدق نبوتهم، فإن صدق السائرين في درب الخدمة الإيمانية والقرآنية هو بالمثل أكبر ضمان لصدق دعوتهم.. فيجب على الإنسان أن يعيش ما يقول حتى يُحدِثَ التأثير في مخاطبيه.. والقرآن الكريم يعاتب من يكذِّب فعلُه قولَه، فيقول: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ * كَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللهِ أَنْ تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ﴾ (سورة الصَّفِّ: 61/2-3)، وهذا في الحقيقة أحد العوامل المهمة الكامنة وراء عدم فعالية وتأثير أقوال الأئمة والناصحين في يومنا الحاضر.

ينبغي للمؤمنين أن يعبروا عن أصوات وجدانهم بأحوالهم وحركاتهم، وقيامهم وقعودهم، وإيماءاتهم وقسمات وجوههم، وأن يكونوا دائمًا ممثلين للصدق والحقيقة، فكما أن للصدق اعتبارًا كبيرًا في نظر الناس؛ فإن له مقامًا في غاية الرفعة والأهمّية عند الله عز وجل، وإن الألطاف والنعم التي يحظى بها ممثلو الصدق عظيمةٌ جدًّا لدرجة أنها تتجاوز إدراكنا.

***

[1] سنن الترمذي، تفسير القرآن، 8.

[2] سنن ابن ماجه، الطلاق، 16.

[3] بديع الزمان سعيد النورسي: المكتوبات، المكتوب السادس عشر، ص 82.

   Soru: Bir sohbetinizde mübalağa, mazeret döktürme ve tariz gibi örtülü yalanlardan bahsetmiş, mü’minlerin bunlardan da kaçınmaları gerektiğini belirtmiştiniz. Konuyu biraz daha açabilir misiniz?

   Cevap: Melekler ağzımızdan çıkan her sözü amel defterimize kaydeder. Belki onlar bu amellerin neye tekabül ettiğini bilmezler. Allah’ın izni olmadığı sürece, kalbimizden geçen niyetleri, azimleri, kararları, hesapları ve plânları da bilemezler. Bunların ne kadarının Allah rızası hedefli, ne kadarının kendini nazara vermeye matuf olduğunu da bilemeyebilirler. Fakat Allah bunların hepsine muttalidir. Eğer iç-dış bütünlüğü yoksa; tavır ve davranışlar, niyet ve düşünceleri yansıtmıyorsa Allah bunların hesabını sorar. O’nun nezdinde zımnî yalanla sarih yalan arasında, yalan olmaları açısından bir fark yoktur.

İnsan, “Allah” derken bile zımnî yalan söylüyor olabilir. Mesela Kur’an tilaveti veya vaaz u nasihat dinleyen bir insanın içinden gelmediği halde “Allah” diye bağırması bir tavır yalanıdır. Bunu fark ettiği an hemen geri dönmesini bilmeli, tavrını yeniden gözden geçirmeli ve istiğfara yönelmelidir.

Mü’min, Kur’an okuma, kamet getirme, namaz kıldırma gibi yaptığı bütün amellerin içinin sesi olmasına dikkat etmelidir. Allah için yaptığı işlerde kendisini mülahazaya almamalı, neticeleri kendine bağlamamalı, kendini ifade etmeye çalışmamalıdır. Aksi takdirde zımnî bir yalanın içinde bulunuyor demektir. Keza gerçekte ince, kibar ve centilmen olmayan birinin böyle görünmeye çalışması, yani centilmenlik taslaması veya içinden gelmediği halde göz yaşı dökmesi de ayrı birer samimiyetsizlik örneğidir ki, bunların hepsinin üstü örtülü birer yalan olduğunda şüphe yoktur. Bilindiği üzere bu konuda zirveyi tutanlar, münafıklardır. Zira onlar, söz ve davranışlarıyla içlerindeki mülahazaların zıddını izhar ederler. İç-dış farklılaşması yaşayan herkese münafık denilmesi doğru olmasa da, nifaktan bir parça taşıdığından şüphe edilmez.

Bu sebepledir ki İmam Gazzâlî, “Ağlayan da kaybeder, ağlamayan da!” der. Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) tıpkı şeytandan ve Cehennem’den Allah’a sığındığı gibi ağlamayan gözden de Allah’a sığınmıştır. Dolayısıyla ağlamayan göz, kayıp yolunda demektir. Öte yandan, ağlayan bir insanın gözyaşları; iç heyecanlarının, ihsas ve ihtisaslarının değil, riya ve süm’anın ifadesiyse o da kaybedebilir. Normal şartlarda Cehennem’in alevlerini söndürecek bir iksir olan gözyaşları, insanların görüş ve takdirine bağlandığı andan itibaren bütün tesirini kaybeder. Bırakın Cehennem’i, ondaki bir kıvılcımı bile söndüremez.

Sadece gözyaşları mı? Esasında insanın Allah için yapmış olduğu bütün ameller, uhrevi hayatını ihya ve imar etme veya Cenab-ı Hakk’ın hoşnutluğunu kazanma adına böyle bir iksirdir. Yeter ki ihlas ve samimiyetle eda edilsin ve her tür riyadan uzak tutulsun. Bu açıdan insanın, ağzından çıkan her bir söz veya uzuvlarından sadır olan her amel karşısında sürekli kendini test etmesi ve “Acaba ben bu söz ve tavırlarımla içimi seslendirebiliyor muyum? Acaba niyetlerimin adamı mıyım?” demesi gerekir. Eğer bu konuda kendini samimi bulmuyorsa, bir adım geriye atmasını ve asıl durması gerekli olan yere çekilmesini bilmelidir.

Diyelim ki siz, ister vaaz u nasihat, ister hutbe, isterse daha başka vesilelerle kitlelerin önüne geçiyor ve bir kısım hakikatlere tercüman olmaya çalışıyorsunuz. Eğer ağzınızdan çıkan sözlerin onda biri içinizin sesi değilse, kalbinizden çıkan sözlerin ihtizazını vücudunuzda duymuyorsanız, tavır ve davranışlarınızla zımnî bir yalan içindesiniz demektir. Şayet “Allah” derken kendinizi öne çıkarıyorsanız yine zımni bir şekilde yalan söylüyorsunuzdur. Melaike-i kiram bunları bilmese ve yazmasa bile Allah bilir. Çünkü O, bize şahdamarımızdan daha yakındır. Eğer bu tür zımni yalanlardan sıyrılmak istiyorsanız, iç-dış bütünlüğüne ulaşmalı ve meseleyi tabii akışına bırakmalısınız.

Bunların da berisinde insan, bakışlarıyla kendini derin göstermek isteyebilir. Hâl ve hareketleriyle ledünniyat ve maneviyata açık bir kalb ve ruh insanı olduğunu ihsas ettirmeye çalışabilir. Ses tonuyla, vurgularıyla kendini ifade edebilir. Ne var ki bütün bunlar, gönlünün ve ruhunun sesi olmadığı sürece Allah’a karşı uydurulmuş örtülü birer yalandan ibarettir. Allah’a inanmış bir insana düşen, ihlâs ve samimiyetten ayrılmamaktır.

Düşülen bir başka hata da, yapılan hatalara mazeret uydurmaktır. Hepimiz farklı zamanlarda bir kısım hatalar yapabiliriz. Çünkü Allah Resûlü’nün (sallallahu aleyhi ve sellem) tabiriyle insanoğlu çok hata işleyebilecek bir fıtratta yaratılmıştır. Hata işleme, potansiyel olarak onun genlerinde vardır. Aksi takdirde, “Âdem hata etti, evlâtları da hata etti. Âdem unuttu, evlatları da unuttu.” (Tirmizî, tefsîru sûre (7) 3) hadisini izah edemezsiniz. İnsan eğer elinde olmadan hataya düşüyorsa bunlar günah olarak yazılmayabilir. Zira Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), unutan, uyuyan ve mecbur bırakılan kimselerden kalemin kaldırıldığını ifade etmiştir. (Taberânî, el-Mu’cemü’s-sağîr 2/52; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ 10/60) Fakat رَبَّنَا لاَ تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا “Ey Rabbimiz! Unutur ya da hata edersek bizi muaheze etme!” (Bakara sûresi, 2/286) âyet-i kerimesi, mü’minleri yapmış oldukları hatalar karşısında dahi istiğfara çağırmakla bu konuda temkinli olunması gerektiğini hatırlatır. Kasıtlı olmayan sürçme ve düşmelerimiz karşısında dahi istiğfar etmemiz isteniyorsa, irade, şuur ve kararlılık içerisinde yapılan günahlardan ötürü haydi haydi tevbe ve istiğfarla arınmaya çalışmamız gerekir.

İnsan, bazen sözleriyle, bazen tavır ve davranışlarıyla hata yapabilir. Ona birileri bunu hatırlattığında yapması gereken, hatasını telafi etmek, tevbe ve istiğfarla Allah’a yönelmektir. Eğer böyle yapmayıp kendisini aklayıp paklama adına hemen mazeretler uyduruyor ve laf oyunlarına sığınıyorsa, bu da zımni yalan kategorisi içine girer. Maalesef çokları bu konuda da aldanıyor. Evet, yüzüne karşı hatasının söylenmesi, ikaz edilmesi insana dokunur, ağır gelir. Hatta bazen olur ki kişi, böyle bir uyarı ve hatırlatma karşısında tokat yemiş gibi sarsılabilir. Fakat denilen şey doğru ise yapılması gereken, nefsin hoşnutsuzluğuna bakmadan muhataba teşekkür edilmesi ve hatanın tashih edilmesidir. Bediüzzaman Hazretleri bu tavrın önemine işaret etme adına, “Benim boynumda veya koynumda bir akrep bulunduğunu biri söylese veya gösterse ondan darılmak değil, belki memnun olmak lazım gelir.” (Bediüzzaman, Mektubat, 66-67) diyor.

Hz. Pir’in ifadesiyle yalan, bir küfür sıfatıdır. Dolayısıyla mü’minin ağzına yakışmaz. Allah’a inanan bir insan nasıl ki sarhoş edici meşrubatı veya haram kılınan gıdaları ağzına alamıyorsa, küçüğüyle büyüğüyle, gizlisiyle açığıyla yalanın da hiçbir çeşidini ağzına almamalıdır. Elbette yalan söyleyen bir kimse sırf bu günahı sebebiyle küfür damgası yemez. Fakat böyle bir kişi küfre doğru bir adım atıyor ve ona ait sıfatlardan birini üzerinde taşıyor demektir. İnsanın ister kavlî, ister fiilî, ister hâlî, isterse hissî olsun, olduğunun dışında bir tavır sergilemesi yalan ve aldatmadır ve küfre doğru atılmış bir adımdır. Allah muhafaza küfür ve günah deryasına bir kere yelken açan kimse bir daha geriye dönemeyebilir. Bu açıdan insan, bu tür tehlikeli sularda gezinmemeli, asla meşru dairenin dışına çıkmamalıdır.

Peygamberlerin sadakati onların nübüvvetine en büyük bir şahit olduğu gibi, hizmet-i imaniye ve Kur’âniye yolunda olanların sadakatleri de aynı şekilde onların davaları adına en büyük bir kredidir. İnsanın söylediği şeyleri yaşaması lazım ki muhataplarına tesir etsin. Kur’ân, يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لاَ تَفْعَلُونَ ۝ كَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللهِ أَنْ تَقُولُوا مَا لاَ تَفْعَلُونَ “Ey iman edenler! Niçin yapmadığınız şeyleri söylüyorsunuz. Yapmayacağınız şeyleri söylemek, Allah nezdinde en çirkin kabul edilen şeylerdendir.” (Saff sûresi, 61/2-3) beyanıyla sözleriyle fiilleri birbirini tekzip eden insanları azarlar. Esasen günümüzde vaiz ve nasihlerin sözlerinin tesir etmemesinin arkasında yatan önemli faktörlerden biri de budur.

Mü’minler, hâl ve hareketleriyle, oturuş ve kalkışlarıyla, jest ve mimikleriyle içlerinin sesini soluklamalı ve her zaman doğruluğun temsilcisi olmalıdırlar. Doğruluk, insanlar nazarında önemli bir kredi olduğu gibi, Allah katında da çok önemli bir referanstır. Doğruluğun temsilcisi olan kimselerin mazhar olacakları lütuf ve nimetler ise bizim idraklerimizi aşacak kadar büyüktür.

***

Not: Bu yazı, 22 Ekim 2010 tarihinde yapılan sohbetten hazırlanmıştır.

إن العملَ على نقلِ نمطِ الناسِ في الحياة أثناء عصر السعادة (عصر النبوة) إلى يومنا الحاضر حرفيًّا بالضبط، ومحاولةَ تطبيقه بعينه دون أدنى تغيير أو تعديل قد لا يتناسب مع روح الدين، كما أنه ربما يُفضي إلى نزاع وخلاف أيضًا، فما يجب القيام به هو استيعاب الفلسفة الأساسية للسنة استيعابًا جيدًا، ووضعُ الحلول للمشاكل اليومية بما يتناسب مع ظروف الزمان الذي نعيشه انطلاقًا من النقاط التي سكت عنها الشرع ولم يقطع فيها بحكم، وعند النظر إلى السيرة بهذه النظرة يمكن حينئذ أن تُستنبط المبادئ والقواعد المهمة بالنسبة ليومنا الحاضر من إستراتيجية الرسول صلى الله عليه وسلم في الحرب والسلم، ومن منهجه في الإرشاد والتبليغ، ومن مفهومه للحكم والإدارة، أو من إجراءاته الخاصة بالفتوى والقضاء.

لا جرم أننا نمتلك قيمًا عالميةً، ولكن المهم هو القدرة على تفسيرها وفقًا للظروف الراهنة، قد تكون الحياة التي نرغب أن نعيشها موجودةً في الماضي وإن كانت على نحوٍ ومسارٍ مختلف، ولكنكم إن لم تميزوا بين مسار الماضي ومسار الحاضر تمييزًا جيدًا، وتجاهلتم الفروق التي بينهما؛ فيستحيل أن تحققوا الرغبات والأهداف، فعلينا ألا ننسى الحاجة الملحّة لتنوّع الصيغ والأساليب، وضرورة إعادة النظر في بعض الحلول الجاهزة التي أمامنا.

ومع هذا فليُعلَمْ جيدًا أنه ليس من السهل تفسير الأحكام الأساسية والقيم التي توارثناها وفقًا للأوضاع الحالية والظروف الراهنة، وأنه كثيرًا ما وقعت أخطاء جسيمة للغاية في هذا الشأن، ولا سيما أنه كثيرًا ما تحدث سقطات وأخطاء عند السعي إلى حل المشاكل بإبراز القناعات الذاتية، والتمسك بزمام الآراء الشخصية.. أما السبيل لتقليل هذه الأخطاء المحتملة إلى أقل قدرٍ ممكن فهو إحالة هذا الأمر إلى هيئةٍ تتولى مطالعته ومذاكرته؛ لأن بوارق الحقائق تسطع من تداول وتبادل الأفكار.

إننا وإن كنا على علم جيّد ببعض القضايا فمن غير الممكن أن نعرف عنها كلَّ شيء لا سيما في عالم اليوم الذي تعقدت فيه الحياة كثيرًا، فقد تقصر رؤانا أحيانًا؛ وبالتالي ربما لا نستطيع النظر إلى الأحداث نظرة شمولية كاملة.. وربما لا نمتلك معلومات كافيةً بشأن كل المجالات المتعلقة بالموضوع الذي نشتغل به، والأدهى من ذلك أننا قد ننساق أحيانًا وراء أنفسنا ورغباتنا وأهوائنا، وربما لا نستطيع معالجة الأحداث في إطار منطقية القرآن الكريم، ولا تقويم كل مسألة نتناولها وفقًا للمعايير السليمة التي وضعها القرآن والسنة، فما نراه مصلحةً ونفعًا ومعقولًا بالنسبة لنا قد يدخل في باب المصلحة المردودة (أي التي لا تشهد النصوص الشرعية لنوعها ولا لجنسها بالاعتبار)، وبالتالي ربما نصدر أحكامًا تتعارض مع روح الدين.

وهكذا فإن السبيل إلى الانسلاخ من كل هذه المحاذير هو الاستعانة بالوعي الجمعي، وعليه فلا يُقطَعُ في أمرٍ ما إلا انطلاقًا من مبدإ الشورى، فلو أنكم تمررون قراراتكم وآراءكم من مصفاة الشورى، وتضبطون أفكاركم الشخصية بوجهات نظر الآخرين فقد يتسنى لكم حينئذ العثور على الرأي السديد والقرار السوي الصحيح، فقد بيّنَ سلطان الكَلِمِ صلى الله عليه وسلم أنه: “مَا خَابَ مَنِ اسْتَخَارَ، وَلَا نَدِمَ مَنِ اسْتَشَارَ“[1].

من جانب آخر فعندما نتناول القضايا الدينية لا بدّ لنا من الوقوف حيث وقف الصحابة رضوان الله عليهم والسلف الصالح، إلى جانب الحرص على عدم انتهاك أحكام الدين المحكمة الثابتة عند تقديم آرائنا في القضايا الصالحة للتفسير والتأويل، أو عند الإتيان بتفسيرات تتناسب مع ظروف الزمان.. فلا ينبغي أن تسوقنا إلى إساءة الأدب مع علماء السلف، ولا سيما الصحابة الكرام رضوان الله عليهم، لأن هذه الأنشطةَ الذهنية والعقلية التي نبغي من ورائها إيجاد حلول للمشاكل اليومية؛ إذا انفلتت فيها الأمور من أيدينا فلا ندري إِلَامَ تصير العاقبة، فلو أنكم شرعتم في الأمر اليوم بمساءلة الصحابة ومحاكمتهم فسيأتي يوم تتطاولون فيه -لا قدّر الله- على مفخرة الإنسانية صلى الله عليه وسلم، وتنظرون إليه -حاشاه- على أنه “ساع للبريد”.. بل قد لا يقتصر الأمر على ذلك، ويمتد إلى القرآن الكريم، وليس بقليل عدد أولئك الذين ينظرون اليوم إلى القرآن على أنه نصٌّ تاريخي، ويرونه مجرد كتابٍ يخاطب أفهام الناس الذين كانوا يعيشون قبل أربعة عشر قرنًا من الزمان، وبالتالي يحاولون تبديل الكثير من محكماته.

وإن السعي إلى إبراز الذات اعتمادًا على العادات والكماليات والآراء المختلفة قد يقود إلى بعض الآراء الهامشية المنافية لروح القرآن الكريم، وكذلك فإن اعتبارَ نمط الحياة الذي يفرضه العالم الحديث أمرٌ لا يمكن التخلص منه أو لا يمكن تعديله وتغييره، أو الاعتقاد باستحالة إعادة بعض الممارسات التي ابتعدت عن أصلها إلى مدارها الصحيح مرة أخرى، أو الاعتقاد بأنه يستحيل أن تُغرس في المجتمع من جديد بعض القيم المنسية المهملة؛ كلُّ ذلك قد يبدو من المبررات الأخرى لما يحدث في هذا الشأن من انحرافات وانزلاقات.

ومن الأسباب التي تكمن وراء هذه الفكرة عدمُ الإيمان كما يجب بعناية الله ورعايته، وعدمُ الثقة بقدر كافٍ بالقيم المتبناة والحقائق المسلّم بها، في حين أن قدوتنا ومثلنا الأعلى في هذا المجالِ هو رسول الله صلى الله عليه وسلم؛ فقد أنشأ صلى الله عليه وسلم من مجتمعٍ جاهليٍّ يسود فيه كل أنواع الظلم والوحشية أمّةً تربّي العقول والقلوب، ورفعَ هؤلاء الجاهليين الغلاظ المفتقرين إلى قواعد السلوك إلى مرتبة معلمي الحضارات.

ومن الخطإ الجسيم الاعتقاد بأن المشاكل لن تُحلّ إلا بجهودنا ومساعينا أنفسنا، أو أن نعدّ الطريق إلى بعثٍ جديدٍ بعد الموت محصورًا بقوتنا وقدراتنا، وما يقع على عاتقنا هو القيام بواجبنا ومسؤوليتنا وعدم التدخل فيما يقتضيه شأن الربوبية، ثم الاعتماد فيما بعد على قوة الحقيقة، والإيمان الكامل بمزيد عناية الله تعالى ورحمته.. ومن المؤكد أن الله تعالى القوي القدير ذي العزة والجبروت سيبارك جهودَنا الضئيلة، وسيمدنا بمدده عند عجزنا وتقصيرنا؛ ومن ثم فإنه ينبغي لنا ألا نتلاعب بالحقائق بالنظر إلى عجزنا وضعفنا، وألا نبتعد عن القيم التي نتبناها بحجة مواكبة الحياة المعاصرة.. لا بد من الإيمان بقوة القرآن، والاستناد إليه، وعدم تحريف أحكامه ظانين أننا بذلك سنجد الحل للمشاكل التي تواجهنا.

ولا ننسَ أنه كما لا يُستَصْغَرُ شيءٌ من البرّ والثواب، فكذلك لا يستصغر شيء من الخطإ والذنوب.. وكما أن هناك أمورًا صغيرةً -مثلما ورد في الحديث الشريف- يمكنها أن تكون سبيلًا لخلاصِنا ونجاتِنا مثل تبسُّم الإنسان في وجه أخيه، وإماطة الأذى عن الطريق؛ فكذلك هناك أخطاء صغيرة لا نأبه بها ونستصغرها قد تُلقي بنا إلى أسفل سافلين، وعلى ذلك يجب قياس كون الشيء هينًا أو عظيمًا بالنظر إلى نتيجته، وأحيانًا ما تنتج الزاوية الصغيرة التي في المركز زاوية كبيرة على الخط المحيط، والقرار الخاطئ من الرماة حين تركوا مواقعهم على الجبل رغم تحذير رسول الله صلى الله عليه وسلم إياهم من فِعْلِ ذلك كلّفَ الكثير من الصحابة حياتهم، وقد تتسبّب أخطاءُ المغامرين في مشاكل كبيرة للأمة قد يصعب التغلب عليها، وبالمثل فإن الأخطاء التي قد يرتكبها من يتبوّؤون مقامًا يسمح لهم بفهم الدين وتفسيره، قد تؤدي إلى انحرافات كبيرة يصعب تلافيها في المستقبل.

ثمّ إنّ مواقف وسلوكيات الأشخاص الذين يوجِّهون المجتمع بصفة خاصة ويأخذون زمام المبادرة في مثل هذه الأمور مهمةٌ للغاية؛ لأن الخلف يكونون على إثرهم، فإن أحسنوا السيرَ قصَّ هؤلاء الخلفُ إثرهم، ولكن لو اقترف السلف بعض الأخطاء فلن تقتصر هذه الأخطاء عليهم، بل ستعمّ وتتفاقم، فمن المؤسف أنه من بين الأسباب المهمة الكامنة وراء مشاكلنا الحاضرة هو عدمُ استيفاءِ البعضِ ممن هم في الطليعة بحقوق المقام الذي يتبوؤونه، وعدم قدرتهم على التفكير فيما يتطلبه هذا المقام، ولذلك فإن انحرافاتهم الفكرية قد تؤدي إلى انهيارات كبيرة عندما تتلقّفها القاعدة الشعبية، فإذا كانت استقامة التفكير والتصرفات مهمة بالنسبة للجميع، فهي أكثر أهمية بالنسبة لمن هم في الطليعة.

***

[1] الطبراني: المعجم الأوسط، 6/365؛ المعجم الصغير، 2/175؛ القضاعي: مسند الشهاب، 2/7.

Asr-ı Saadet’te yaşanan hayatın kelimesi kelimesine, milimi milimine günümüze aktarılması ve hiç değiştirilmeksizin aynen uygulanmaya çalışılması, çatışmaya sebep olabileceği gibi dinin ruhuna da uygun olmayabilir. Yapılması gereken, sünnetin temel felsefesinin iyi kavranması ve dinin açık bıraktığı uçlardan hareketle içinde yaşadığımız zaman ve şartlara uygun olarak günümüz problemlerine çözümler bulunmasıdır. Siyere bu gözle bakılacak olursa, Allah Resûlü’nün savaş ve barış stratejisinden, irşat ve tebliğ usulünden, idare ve yönetim anlayışından veya fetva ve kazaya dair uygulamalarından günümüz için çok önemli ilke ve prensipler çıkarılabilir.

Elimizde âlemşümul değerlerin bulunduğunda şüphe yoktur. Fakat önemli olan, bunları mevcut konjonktüre uygun olarak yorumlayabilmektir. Bugün yaşamak istediğimiz hayat, farklı bir çizgide de olsa geçmişte yaşanmış olabilir. Ama o günkü çizgiyle bugünkü çizgiyi çok iyi belirlemez ve bunlar arasındaki farkları göz ardı ederseniz, arzu ettiğiniz şeyleri gerçekleştiremezsiniz. Format farklılığına ihtiyaç olduğunu, önümüzde duran bir kısım hazır çözümlerin yeniden ele alınması gerektiğini unutmamalıyız.

Bununla birlikte, tevarüs ettiğimiz değerleri ve temel disiplinleri mevcut şartlara ve konjonktüre göre yorumlamanın kolay bir iş olmadığını, bu konuda çok büyük hatalar yapıldığını da unutmamak gerekir. Özellikle şahsî inisiyatiflerle problemlerin halledilmeye çalışıldığı ve indî mülahazaların öne çıktığı yerlerde yanılmalar çok olur. Muhtemel yanılmaları en aza indirmenin yolu ise bu işin bir heyetin mütalaa ve müzakeresine havale edilmesidir. Zira tedavül-ü efkarla hakikatler tebellür eder, yani fikir alış-verişi sayesinde hakikatler ortaya çıkar.

İyi bildiğimiz bazı meseleler olsa bile, hayatın oldukça kompleks hâle geldiği günümüz dünyasında her şeyi bilmemiz mümkün değildir. Bazen nazarlarımız sınırlı kalabilir. Hâdiselere mahrutî bir nazarla bakamayabiliriz. Meşgul olduğumuz mevzuun alâkalı olduğu bütün alanlar hakkında yeterli bilgimiz bulunmayabilir. Dahası bazen kendimize, nefsimize, arzularımıza takılabiliriz. Olaylara Kur’an mantıkîliği içinde yaklaşamayabiliriz. Ele aldığımız her meseleyi Kur’ân ve Sünnet’in yanıltmaz kıstaslarına göre değerlendiremeyebiliriz. Bize makul gelen, maslahat gördüğümüz şeyler, maslahat-ı merdude (din tarafından reddedilen maslahatlar, bir kısım kimselerce maslahat kabul edilse de İslam’ın maslahat görmediği hususlar) olabilir. Bu sebeple de dinin ruhuna aykırı hükümler verebiliriz.

İşte bütün bu mahzurlardan sıyrılmanın yolu, kolektif şuuru devreye sokmaktan geçer. İnsan, tek başına halledeceğini düşündüğü meselelerde bile mutlaka başkalarıyla görüşerek karar vermelidir. Şayet karar ve görüşlerinizi meşveret filtresinden geçirir, şahsî mülahazalarınızı başkalarının bakış açılarıyla kalibre ederseniz işte o zaman doğru ses ve soluğu bulabilirsiniz. Nitekim Nebiyy-i Ekrem Efendimiz (aleyhissalâtü ve’s-selâm), istişare yapan kimsenin haybet ve hüsran yaşamayacağını ifade buyurmuştur.

Öte yandan, dine ait meseleleri ele alırken, sahabenin ve selef-i salihînin durduğu yerde durmasını bilmek gerekir. Yoruma açık alanlarda kendi mütalaalarımızı arz etsek, zamana uygun yorumlar getirsek de, dinin muhkem (değişmez) hükümlerini çiğnememeye dikkat etmeliyiz. Güncel problemlere çözüm bulma adına ortaya koyacağımız zihnî ve fikrî aktiviteler, bizi başta sahabe-i kiram olmak üzere selef âlimlerine karşı saygısızlığa sevk etmemeli. Zira bir kere ipin ucunu kaçırdığınız zaman işin nerede duracağı belli olmaz. Bugün sahabeyi sorgulamakla işe başlarsanız, Allah muhafaza yarın İnsanlığın İftihar Tablosu’na (sallallahu aleyhi ve sellem) bir “postacı” nazarıyla bakma küstahlığına girersiniz. Hatta iş burada da kalmayarak Kur’ân’a da uzanabilir. Nitekim günümüzde Kur’ân’a tarihsel bir metin nazarıyla bakan, onu yalnızca on dört asır evvel yaşamış insanların idrakine hitap eden bir kitap olarak gören ve bu sebeple de pek çok muhkem hükmü değiştirmeye çalışanların sayısı az değildir.

Alışkanlıklar, lüks ve fanteziler, farklı görüşlerle kendini ifade etme mülahazaları, insanları Kur’ân’ın ruhuna aykırı bir kısım marjinal görüşlere sevk edebiliyor. Keza modern dünyanın dayattığı hayat tarzını altından kalkılamaz ve değiştirilemez görme, aslından uzaklaşan bir kısım uygulamaları yeniden yörüngesine oturtmanın mümkün olmadığını düşünme veya terkedilmiş ve unutulmuş bir kısım değerleri yeniden topluma benimsetmenin artık imkânsız olduğu kanaatine sahip olma da bu konudaki kayma ve savrulmaların diğer gerekçeleri olarak görülebilir.

Böyle bir düşüncenin altında hem Allah’ın inayet ve riayetine gerektiği gibi inanmama hem de sahip olunan değerlere ve inanılan hakikatlere yeterince güvenmeme gibi sebepler vardır. Oysaki bu konuda Allah Resûlü’nün (sallallahu aleyhi ve sellem) örnekliği bize yeter. Zira O, her türlü zulüm ve vahşetin kol gezdiği cahiliye toplumundan, akıl ve kalbleri terbiye edecek bir ümmet yetiştirmiş; cahil ve görgüsüz insanları medeniyet muallimliğine yükseltmişti.

Eğer problemlerin sadece kendi ceht ve çabalarımızla çözüleceğini zannediyor, yeni bir ba’sü ba’de’l-mevte giden yolu kendi güç ve iktidarımızla sınırlı görüyorsak büyük bir yanılgı içindeyiz demektir. Bize düşen, vazifemizi yapıp şe’n-i rububiyetin gereğine karışmamaktır. Biz, kendi sorumluluklarımızı yerine getirdikten sonra hakikatin gücüne dayanmalı, Allah’ın ekstradan inayetlerine inanmalıyız. Kâinattaki baş döndürücü tasarruf ve icraatlarıyla kuvvet ve kudretini ortaya koyan Cenab-ı Hak, bizim minik gayretlerimize de bereket lütfedecek, yetersiz kaldığımız yerlerde elimizden tutacaktır. Bu açıdan kendi acziyet ve zafiyetimize bakarak hakikatlerle oynamamalı, modern hayata ayak uyduracağız diye sahip olduğumuz değerlerden uzaklaşmamalıyız. Kur’ân’ın gücüne inanmalı, ona itimat etmeli ve yüz yüze geldiğimiz problemlere çözüm bulma zannıyla onun hükümlerini tahrif etmemeliyiz.

Şunu unutmamak gerekir ki iyilik ve sevabın küçüğü olmadığı gibi, hata ve günahın da küçüğü yoktur. Hadisin ifadesiyle bir insanın yüzüne tebessüm etme veya yoldan, insanlara eziyet verecek bir şeyi kaldırıp kenara koyma gibi bizim küçük gördüğümüz şeyler kurtuluşumuza vesile olabileceği gibi, önemsemediğimiz nice küçük hatalar da bizi baş aşağı getirebilir. Bir şeyin küçük mü büyük mü olduğunu biraz da neticesiyle ölçmek gerekir. Bazen merkezdeki küçük bir açı, muhit hattında kocaman bir açı meydana getirebilir. Okçular tepesinin terk edilmesi şeklindeki yanlış bir karar, nicelerinin canına mâl olabilir. Üç beş maceraperestin yapmış olduğu hatalar, bir millet adına altından kalkılmaz problemlere sebep olabilir. Aynen bunlar gibi dini anlama ve yorumlama konumunda olan insanların yapacakları hatalar da ileride telafisi çok zor olacak sapmalara yol açabilir.

Bu tür konularda özellikle topluma rehberlik yapan, öncü konumunda bulunan insanların yaklaşımları, tavır ve davranışları çok önemlidir. Çünkü arkadan gelenler onları takip eder. Eğer onlar doğru yürürlerse, arkadan gelenler de aynen o doğru çizgiyi takip eder. Fakat önden gidenler bir kısım yanlışlar yaparlarsa, yapılan yanlışlar onlarla sınırlı kalmaz, umumileşir ve büyür. Maalesef günümüzdeki problemlerin altında yatan önemli sebeplerden biri de, önde gözüken bazı insanların durdukları yerin hakkını verememeleri, durdukları yere uygun düşünememeleridir. Onların yaşadıkları düşünce kaymaları, tabana indiği zaman büyük yıkımlara sebebiyet verebilmektedir. Bu itibarla herkes için önemli olsa da, özellikle önde bulunan kimselerin müstakim düşünmeleri ve müstakim davranmaları çok önemlidir.

***

Not: Bu yazı, 2 Şubat 2008 ve 8 Ağustos 2010 tarihlerinde yapılan sohbetlerden hazırlanmıştır.

   سؤال: لقد جعل الحق تعالى الإنسان خليفة في الأرض، فما المسؤوليات التي تقع على عاتق الإنسان بموجب هذه الخلافة؟ وكيف تستشعر  روح الإنسان هذه الحقيقة؟

   الجواب: ثمة آيةٌ كريمة تشير إلى حقيقة خلافة الله للإنسان في الأرض، يقول فيها ربنا تبارك وتعالى: ﴿وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً﴾ (سورة البَقَرَةِ: 2/30).

وخلافة الله للإنسان في الأرض -أو لو جاز التعبير: وكالتُه له سبحانه وتعالى- تعني: أن يتصرف الإنسان في الكون باسم الله ونيابة عنه.

ويتوقّف فهمُ الإنسان لهذه الحقيقة على صلته بربه جل وعلا، وتختلف هذه الصلة اختلافًا بيّنًا من شخص إلى آخر، فيتفاوت الناس في هذا الأمر من أعلى عليين إلى أسفل سافلين، فكل شخص يستشعر ما ينبغي له، وينفتح على الحقائق السامية بقدر ما تسمح له جاهزيته المعنوية وبنيته الداخلية ومستواه التعليمي.. فمثلًا من المتعذر علينا أن نخمِّن أو نحسب قدر استشعار سيدنا رسول الله صلى الله عليه وسلم لحقيقة الألوهية، فقد كان الصحابة رضوان الله عليهم يقولون: كان النبي صلى الله عليه وسلم وهو واقف للصلاة يُسمَع له أزيز كأزيز المِرْجَل[1].. فلا أحد يدرك ماهية وكمّية العوالم التي ينفتح عليها عند اتصاله بربه جل وعلا!

وكذلك فقد كانت علاقةُ سادتِنا أبي بكر وعمر وعثمان وعلي رضي الله عنهم جميعًا بالله سبحانه وتعالى قويةً وعميقةً إلى أقصى درجة؛ فمثلًا كان سيدنا أبو بكر رضي الله عنه يُسمع له صوت ونشيج أثناء الصلاة يأخذ بالألباب ويؤثر حتى في رؤوس الشرك، حتى إن الواحد منهم كان يأتي متخفيًا عن الآخر ليسمع أبا بكر رضي الله عنه وهو قائم يصلي، وكذلك كان نحيبُ سيدنا عمر رضي الله عنه يُسمع من آخر الصفوف، وهكذا فإن استشعار الإنسان بحقيقة الخلافة بروحه، وتصرفَه لما تقتضيه هذه الحقيقة منوطٌ بصلته القوية بالله سبحانه وتعالى.

وكما ذكرنا آنفًا فإن الخلافة تعني تصرف الإنسان في الكون باسم الله وبالنيابة عنه، وهذا لا يعني حتمًا القيام بالشؤون الإلهية، إن الخلافة تعطي الإنسان حقّ التدخل في الكون الذي خلقه الله وسخره له، وهو ما يشبه تشجير مساحة معينة من الأرض في إطار المقاييس والمعايير التي وضعها الحق سبحانه وتعالى، فما أعظمه من فضل أن يخص اللهُ الإنسانَ بمثل هذه الوظيفة التي لم يوكّل بها لا الملائكة ولا المخلوقات الروحانية الأخرى.. إن الإنسان كائن مادي، نشأ في حضن الطبيعة، وزوِّد بقدرات تفهم لغة الطبيعة؛ ولذا أعطِي له حق التصرف في الكون بأكمله.

فما يقع على عاتق الإنسان هو أن يقرأ كتاب الكون بتفحّصٍ وتمعُّن، وأن يجري الأبحاث والدراسات حول الكائنات الحية وغير الحية، ليزيد -من جهةٍ- معرفتَه بالله تعالى، ويقدم -من جهة أخرى- خدمات وأبحاثًا تصبّ في صالح الإنسانية، بل والمخلوقات كلها.. وحدود سلطة التصرف لدى الإنسان تتوقف على هذا؛ أي على صيانته للكون على النحو الذي خلقه الله، وقيامِه بأعمال تصب في مصلحة هذا الكون.. أما تغيير الفطرة التي وضعها الله فهذا أمر يتجاوز حدود سلطته.. ولذلك إذا تجاوزت تصرفات الإنسان حدود الفطرة، وتسببت في الضرر والفساد؛ فهذا يعني أن الإنسان قد أساء استعمال السلطة التي أوكلت إليه.. فمثلًا تقدمت العلوم تقدُّمًا ملحوظًا مثل البيولوجيا الجزيئية والهندسة الوراثية في عصرنا الحاضر، فلو أن التجارب والاختبارات والدراسات التي تُجرى في هذه الميادين تصبّ في مصلحة الإنسانية كعلاج بعض الأمراض، ووضع الحلول للمشاكل الإنسانية المستعصية، وتحقيق السكينة للمجتمع؛ فلا حرج شرعًا في القيام بها، بل وحتى إن الدين يحض ويشجع عليها.. وهذا يعني الاستفادةَ من نِعَمِ الحق سبحانه وتعالى، واستعمالَها بما يخدم هذا الكون أيضًا، بل وحتى إن بعض معجزات الأنبياء الواردة في القرآن الكريم تشير إلى هذا وتحض عليه؛ ولكن إن لم يتوقف الباحثون عند الحد المسموح لهم، فذهبوا يتدخّلون تدخّلًا خاطئًا في الهرمونات والجينات فأفسدوا الطبيعة، وأضروا بصحة الإنسان، وتسببوا في تشوه الأجسام الحية؛ وهذا يعني أنهم خرجوا عن الإطار المشروع.

ولا يغبْ عن بالنا أن خلافة الإنسان في الأرض أي إعطاءه الحق والقدرة على التدخل في الأشياء، تكشف عن طاقة كبيرة كامنة فيه، وكي يتسنى للإنسان تفعيل هذه الطاقة على أرض الواقع فعليه -من ناحيةٍ- أن يُمعن التأمل والتنقيب في الحوادث والأشياء  ومن ناحية أخرى يمضي قدمًا بأفكاره ودراساته، ولا يقف عند حدود الطبيعة، ويتجاوز المادة، ويصل إلى ربه الكبير المتعال.

إن العلوم التجريبية التي يكتسبها الإنسان بعقله وحواسه لها أهمية بالغة، ولكن حدود الإنسان الذي خلقه الله في أحسن تقويم هي أرقى من ذلك وأشمل، فما على الإنسان إلا أن يقهر المستحيلات ويصل إلى ربه القدير سبحانه وتعالى، أما إذا حصر الإنسان نفسه في دائرة المادة، وظل عاكفًا على مختبراته، ولم يتجاوز المعطيات التي حصل عليها عن طريق الملاحظة والتجربة؛ فلن يعي أنه خليفة الله؛ لأن المنُتظَر من الإنسان انطلاقًا من الطاقة الكامنة التي أودعها الله فيه هو أن يصل إلى ربه سبحانه متجاوزًا كل هذه الحدود والعقبات.

والإنسان الذي يعي أنه خليفة الله يمكنه أن يفتح المنافذ التي توصله إلى الله في كل مكان يطل منه، ويمهد السبل، وهذا هو معنى قولهم: “الطُّرُقُ الموصّلة إلى اللهِ بِعَدَدِ أنفاس المخلوقات”، وكما يقول الشاعر “رجائي زاده أكرم”:

الكون كُلُّه كتابُ الله الأعظمُ

فإذا تصفَّحْتَ أيَّ حرفٍ منه وجدتَ الله الأكرم

فمتى وعى الإنسان هذا أدرك أن النظام الرائع الذي يهيمن على هذا الكون يدل على وجود الله تعالى، فحتى وإن لم يتعرف الإنسان على الذات الأحدية ويدركها فقد زادت معرفته بالأسماء الحسنى الإلهية والصفات السبحانية.

وإن معرفة الإنسان بخصائصِ الخلافة والنيابةِ، ومرادِ هذا المقام السامي منه، وكيفيةِ أدائه لحقّه؛ يتوقف على وجود مرشد ودليل، ولا جرم أن المرشدين على مستوى الأصلية هم الأنبياء، ومن بينهم سيدنا رسول الله صلى الله عليه وسلم، وكي يتسنى للإنسان أن يتعرف بحق على الذات الأجلّ الأعلى، وأن يتفهّم المهام والوظائف المنتظَرة منه؛ فعليه التعلق بأذيال هؤلاء المرشدين، ومواصلة رحلة الحياة تحت هدايتهم ومراقبتهم.

فإذا كان الله تعالى -كما ورد في قوله تعالى: ﴿إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً﴾ (سورة البَقَرَةِ: 2/30)- هو الذي عهد للإنسان بوظيفة الخلافة، وأمدّه بالقدرة والجاهزية والإمكانات التي تمكّنه من أداء هذه الوظيفة، وسخر له الأرض، فهذا يعني أنه سبحانه وتعالى يعلم مقدار ما سينجز الإنسان من مهام، وما يتمخض عن هذا من نتائج.. ولكن نظرًا لأن طبيعة صفة العلم لا تقتضي وجود المعلوم فإن علم الله لا يحول دون اختيارات الإنسان بمحض إرادته؛ بمعنى أن الله تعالى يخلق النتائج غالبًا وفقًا لميول الإنسان واختياراته.. وهذه مسألة أخرى.

ما أريد قوله هنا هو: إذا كان الله تعالى هو الذي أرسل الإنسان إلى الدنيا بهذه الجاهزية العالية، وأوكل إليه هذه الوظيفة السامية، وأتاح له الإمكانات اللازمة لمباشرة هذه الوظيفة؛ فهذا يستلزم عدم الوقوع في اليأس بأي حال من الأحوال، فحتى وإن تعثرنا وسقطنا أو لم تسِر الأمور كما يحلو لنا، أو لو ظهرت بعض العقبات في طريقنا فلا ينبغي لنا أن نيأس ألبتة، وبما أن الله ساقَنا إلى هذه الرحلة الصعبة فمن المؤكد أن له مرادًا في ذلك، وبناءً عليه فلا محل إذًا لليأس مهما كان الوضع، ولكن تفكير الإنسان في هذا الأمر بشكل سليم وتحديده لموقفه على أساس صحيح يعتمد على التربية والتعليم الجادّين.. أما الإنسان الذي لم ينل قسطًا كافيًا من التعليم فلا يعلم أين وكيف يتصرف! وما الأفكار والمشاعر التي ينبغي له أن يتبنّاها!

قد يبدو لنا أحيانًا وكأننا لا نستطيع مواصلة السير في طريقنا، ولكن يجب ألا ننسى أن رحمة الله وسعت كل شيء، فلو عَلِقنا ومللنا وتعثّرْنا وانقطعت أنفاسُنا في مكان ما فلا شك أن الله سيغيثنا ويمد يد العون لنا، فلا ينبغي لنا أن نقطع رجاءنا وأملنا فيه أبدًا، يشير إلى ذلك قول الله تعالى: ﴿وَلَا تَيْئَسُوا مِنْ رَوْحِ اللهِ﴾ (سورة يُوسُفَ: 12/87)، وقوله تعالى: ﴿قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ﴾ (سورة الزُّمَرِ: 39/53).

وإذا كنا قد استودعنا الله تعالى كل ما لدينا فعلينا ألّا نقع في اليأس أبدًا، فاليأسُ كما يقول فضيلة الأستاذ النورسي رحمه الله تعالى مانعٌ لكل كمال؛ بمعنى أنه أكبر عائقٍ يحول دون رقي الإنسان.. ويعبر شاعر الإسلام محمد عاكف عن أضرار اليأس بالأبيات الشعرية التالية:

اليأس مستنقع عميق الغور، إذا وقعتَ فيه فأنت غريقُ

فعانِق الأملَ بقوة، وانظر ما ستؤول إليه حالك يا صديقُ

إن من يحيا يحيا بعزيمته وبأمله المنشودِ

واليائس يغلّل روحه وضميره بقيد حديديٍّ منضودِ

لذا فعلى المؤمن المدرك لكونه خليفة الله في الأرض ألّا يقع في اليأس أبدًا.. وحتى وإن ظل وحده وانفضّ عنه كل جنوده فعليه أن يتعلق بالأمل ويقول: “طالما كانت ذخيرتي لا حول ولا قوة إلا بالله فسأتمكن من دحر كل الجيوش بعون الله وتوفيقه”؛ لأن اليأس يعني -من جهةٍ ما- تجاهلَ الإنسانِ لقدرة الله التي لا حد لها، والتغافل عن عنايته ورعايته التي لا منتهى لها، وتقييم كل شيء بقوته وقدرته المحدودة.

من جانبٍ آخر لا بد للإنسان أن يتجنب الوقوع في العُجْبِ والكبرياء والغطرسةِ عند وصولِه إلى نعم الله وخلودِه إلى السكون والراحة، ويجب ألا يعزو النجاح والانتصارات إلى نفسه.. فاليأس في الشدة والغطرسةُ في الرخاء؛ هي سلوكياتٌ لا تليق بخليفة الله في الأرض.

 ***

[1] يعني لصدره أزيز، والأزيز هو صوت بكائه ﷺ، كأزيز المرجل، يعني: كالصوت الذي يصدر من القِدر إذا استجمعت غليانًا، وصارت تغلي، يكون لها صوت، فهذا الصوت يصدر من جوفه عليه الصلاة والسلام من البكاء، وهذا بكاءٌ في غاية الأدب دون رفعٍ للصوت.

   Soru: Cenâb-ı Hakk’ın insanı yeryüzünün halifesi kılması, ona hangi sorumlulukları yüklemektedir? İnsan bu hakikati ruhunda nasıl duyabilir?

   Cevap: İnsanın, yeryüzünün halifesi kılınması hakikati şu ayete dayanmaktadır: وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلاَئِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً “Rabbin meleklere şöyle demişti: ‘Ben yeryüzüne bir halife nasbedeceğim.’” (Bakara suresi, 2/30) Yeryüzünde Allah’ın halifesi olması, insanın, yeryüzünde -tabiri caizse- Allah’ın vekili olması, O’nun namına varlık üzerinde tasarrufta bulunması demektir.

İnsanın bu hakikati anlaması, Cenab-ı Hak’la münasebetiyle ilgili bir meseledir. Herkesin Allah’la münasebeti farklı farklıdır; bu konuda insanlar arasında seradan süreyyaya kadar fark vardır. Herkes manevî donanımının, iç yapısının ve eğitim seviyesinin müsaadesi ölçüsünde duyulması gerekenleri duyar, yüce hakikatlere açılır. Mesela İnsanlığın İftihar Tablosu’nun (sallallahu aleyhi ve sellem) ulûhiyet hakikatini nasıl duyup değerlendirdiğini kestiremiyoruz. Sahabe diyor ki O, namaza durduğu zaman içinden güveç kaynaması gibi bir ses gelirdi. Kim bilir Rabbiyle irtibat açısından hangi derin mülâhazalara açılıyordu.

Aynı şekilde Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali’nin de Allah’la çok derin münasebetleri vardı. Mesela Hz. Ebu Bekir’in, evinin cumbasında namaz kılarken ortaya koyduğu tavırları, ses ve soluğu, Mekke müşriklerinin ileri gelenlerinin bile dikkatini çekiyor, onları derinden etkiliyor, birbirlerinden gizli gelip onun namazını izliyorlardı. Keza Hz. Ömer’in namazdaki hıçkırıkları arka saflardan duyuluyordu. İşte insanın hilafet hakikatini ruhunda duyması ve onun gereklerine göre bir tavır alması, Allah’la güçlü bir irtibatının olmasına bağlıdır.

Yukarıda da dediğimiz gibi hilafet, insanın niyabeten Allah adına varlık üzerinde tasarrufta bulunabilmesi demektir. Bunun manası, icraat-ı sübhaniyenin aynıyla ifa edilmesi demek değildir. Hilafet, Allah tarafından yaratılıp insanlığın emrine musahhar kılınan varlığa müdahale hakkıdır. Bunu, Cenab-ı Hakk’ın koyduğu kıstas ve kriterler çerçevesinde belirli bir zeminde peyzaj yapmaya benzetebiliriz. Hiç şüphesiz insanın böyle bir imkânla serfiraz kılınması önemli bir payedir. Zira ne meleklerin ne de daha başka ruhani varlıkların böyle bir vazifesi yoktur. İnsan, maddî bir varlık olduğundan, tabiatın bağrında neş’et ettiğinden ve tabiatın dilini anlayacak kabiliyetlerle donatıldığından dolayı tasarruf hakkı ona verilmiştir.

İnsana düşen vazife, kâinat kitabını çok iyi okuyarak, canlı-cansız varlıklar üzerinde araştırmalar yaparak bir taraftan Allah hakkındaki marifetini artırmak, diğer yandan da insanlığın ve tüm varlığın hayır ve salahına hizmet edecek çalışmalar yapmaktır. İnsanın tasarruf yetkisinin sınırı da bununla çizilmiştir. Yani Allah’ın yarattığı şekliyle kâinatı muhafaza etmek, onun maslahatına olacak çalışmalar yapmak. Aksine, Allah’ın vaz ettiği “fıtrat”ı değiştirmek, onun yetki sınırlarını aşar. Dolayısıyla onun tasarrufları, fıtrata müdahale kapsamına girer, zarar ve ifsada sebebiyet verirse, o, kendisine verilen yetkiyi suiistimal ediyor demektir. Mesela günümüzde moleküler biyoloji, genetik mühendisliği gibi bilimler olabildiğince ilerledi. Bu alanlarda yapılan deneyler, testler, çalışmalar şayet insanlığın yararına olacak şekilde kullanılırsa; sözgelimi bir kısım hastalıkları tedavi etme, insanlığın onulmaz bazı problemlerine çözümler üretme, toplum huzurunu temin etme istikametinde yapılacak çalışmalarda dinen bir mahzur olmadığı gibi dinin bunları teşvik ettiği söylenebilir. Bu, Cenâb-ı Hakk’ın nimetlerinden istifade etme, Cenab-ı Hakk’ın kainata koyduğu hususiyetlerin, yine kainatın maslahatına kullanılması manasına gelir. Hatta Kur’ân-ı Kerim’de geçen bir kısım peygamber mucizelerinden bunlara işaret ve teşvikler de bulunabilir. Fakat araştırmacılar, durmaları gerekli olan sınırda durmaz, mesela hormonlar veya genler üzerinde yapacakları yanlış müdahalelerle çevreyi bozar, insan sağlığına zarar verir, canlı bünyelerde deformasyona sebep olurlarsa meşru çerçevenin dışına çıkmış olurlar.

Şunun hatırda tutulması gerekir ki, insanın Allah’ın halifesi olması, yani eşyaya müdahale hak ve imkânına sahip olması, büyük bir potansiyeldir. İnsanın bunu fiiliyata geçirebilmesi için bir taraftan eşya ve hâdiseleri didik didik etmesi, diğer yandan da tefekkür ve çalışmalarını natüralizm sınırlarında bırakmayarak daha ileriye götürebilmesi, maddeyi aşarak Hz. Müteal’e ulaşması gerekir.

Akıl ve duyularla elde edilen tecrübî bilgiler çok önemlidir. Fakat “ahsen-i takvim” sırrına mazhar olan insanın sınırları bundan çok ileri, çok daha şümullüdür. Ona düşen, aşılmazları aşarak Cenab-ı Hakk’a ulaşabilmektir. Şayet o hep madde dairesinde kalıyor, kafasını laboratuvardan dışarı çıkaramıyor, deney ve gözlem yoluyla elde ettiği bilgileri aşamıyorsa, Allah’ın halifesi olduğunun şuuruna varamaz. Donanımına yerleştirilen yüksek potansiyelle ondan beklenen, bütün bu serhatleri aşarak O’na ulaşabilmektir.

Allah’a halife olduğunun şuuruna varan bir insan, baktığı her yerden kendisini Allah’a ulaştıracak menfezler açar, şehrahlar oluşturur. Allah’a götüren yolların mahlukatın nefesleri sayısınca çok olmasının anlamı da budur. Recaizade Ekrem’in dediği gibi kâinat, büyük bir kitaptır. Hangi harfi kaldırılsa arkasından Allah çıkar. Bunu idrak eden insan, kâinatta işleyen mükemmel düzenin Allah’ın mevcudiyetine delâlet ettiğini anlar. Aklıyla Zat-ı Baht’ı bilip kavrayamasa da, O’nun esma-i hüsnası ve sıfat-ı sübhaniyesi hakkında marifetini artırır.

Hilafet ve niyabetin hususiyetlerini, bu yüksek makamın insandan ne beklediğini ve hakkının nasıl verileceğini öğrenebilme ise bir rehbere bağlıdır. Asliyet planında o rehberler peygamberlerdir. Peygamberler içinde de Efendimiz’dir (sallallâhu aleyhi ve sellem). Hem Zat-ı Ecell ü Âlâ’nın hakkıyla tanınabilmesi hem de insandan beklenen misyon ve vazifelerin anlaşılabilmesi için yapılması gereken, bu rehberlerin eteklerine tutunarak, hayat yolculuğunu onların rehberliğinde sürdürebilmektir.

 إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً  “Ben yeryüzünde bir halife yaratacağım.” (Bakara sûresi, 2/30) âyetinde de ifade edildiği üzere, insanı hilafet vazifesiyle tavzif buyuran, onun bu vazifeyi yapmasını mümkün kılacak güç, kudret ve donanımı veren ve zemini onun için müsait hâle getiren Allah, insanın ne ölçüde bir performans sergileyeceğini de, bu performansın neyi hâsıl edeceğini de bilir. Ancak ilim sıfatının tabiatı, malumun vücudunu gerektirmediği için Allah’ın bilmesi, insanların tercihlerini hür iradeleriyle yapmalarına mâni değildir. Başka bir ifadeyle Allah çoğu zaman, insanların eğilim ve tercihlerine göre neticeleri yaratır. Bu ayrı bir meseledir.

Burada asıl demek istediğim şey şudur: Şayet bizi bu yüksek donanımla dünyaya gönderip böyle yüce bir vazife ile vazifelendiren ve bu vazifeyi deruhte etmemiz adına gerekli imkânları da hazırlayan Allah ise hiçbir durumda ümitsizliğe düşmemek gerekir. Sürçtüğümüz, düştüğümüz veya işlerin istediğimiz gibi gitmediği ya da yürüdüğümüz yollarda önümüze bir kısım gailelerin çıktığı durumlarda dahi asla ümitsizliğe düşmemeliyiz. Madem bizi böyle zorlu bir yolculuğa salmıştır, elbette bunda bir murad-ı sübhanisi vardır. Şayet bizim hareketlerimizin varlık sahasına çıkmasının arkasında O varsa, hal ne olursa olsun ye’se mahal yoktur. Fakat insanın bu konuda müstakim düşünebilmesi ve doğru tavrı belirleyebilmesi de ciddi bir talim ve terbiyeye bağlıdır. İyi yetişmemiş biri, nerede nasıl hareket edeceğini, hangi duygu ve düşüncelere sahip olması gerektiğini bilemez.

Bazen yollar yürünmez gibi görünebilir. Fakat unutmamak gerekir ki Allah’ın rahmeti her şeyi kuşatmıştır. Bir yerde sıkışsak, sıkılsak, daralsak, nefesimiz kesilse de, sonrasında Allah mutlaka nefes aldıracaktır, bundan asla ümidimizi kesmemeliyiz. Yusuf suresinde yer alan, وَلاَ تَيْئَسُوا مِنْ رَوْحِ اللهِ “Allah’ın rahmetinden (sizi rahatlatıp soluklandıracağından) ümit kesmeyin!” (Yusuf sûresi, 12/87) âyeti de bunu ifade eder. Diğer bir âyet-i kerimede ise şöyle buyrulur: يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لاَ تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ “Ey kendilerine haksızlık edip ölçüyü aşan kullarım! Allah’ın rahmetinden ümidinizi kesmeyin!” (Zümer sûresi, 39/53)

Eğer biz her şeyimizle Cenâb-ı Hakk’a emanet isek asla ye’se düşmemeliyiz. Hz. Pir’in ifadesiyle yeis, mâni-i her kemâldir. Yani insanın terakkisinin önünde duran büyük bir engeldir. Akif de ye’sin zararını şu mısralarıyla dile getirir:

Ye’s öyle bataktır ki düşersen boğulursun.

Ümmîde sarıl sımsıkı, seyret ne olursun!

Azmiyle, ümidiyle yaşar hep yaşayanlar;

Me’yûs olanın ruhunu, vicdanını bağlar.

Bu itibarladır ki Allah’a inanan, O’nun yeryüzündeki halifesi olduğunun şuurunda olan bir insan katiyen ümitsizliğe düşmemelidir. Bütün orduları dağılıp tek başına kalsa dahi, “Benim ‘Lâ havle velâ kuvvete illâ billah’ gibi bir cephaneliğim olduktan sonra Allah’ın izniyle bütün orduları darmadağın edebilirim.” diyerek ümidini korumasını bilmelidir. Çünkü yeis bir yönüyle Allah’ın sınırsız kudret ve kuvvetini, namütenahi inayet ve riayetini görmezlikten gelme, her şeyi kendi güç ve kuvvetiyle değerlendirme demektir.

Öte yandan, Allah’ın lütfettiği nimetlere eriştiğinde ve rahatlığa erdiğinde de şımarıp küstahlaşmamalıdır. Ortaya çıkan başarı ve zaferleri kendinden bilmemelidir. Zor ve sıkıntılı zamanlarda ye’se düşme de, bolluk ve genişlik zamanlarında küstahlaşıp şımarma da Allah’ın yeryüzü halifesine yakışmayan tavırlardır.

***

Not: Bu yazı 3 Ağustos 2010 tarihinde yapılan sohbetten hazırlanmıştır.